Pałac w swojej pierwszej barokowej wersji został wzniesiony w I poł. XVII w. , za panowania króla Zygmunta III Wazę lub jego syna Władysława IV obok starszego dworu Anny Wazówny (w miejscu budynku ABA). Dokładna data powstania i autorstwa pałacu jest kwestią sporną. Budowla pełniła funkcję letniej rezydencji władców Rzeczypospolitej i nazywano ją Villa Regia. Używaną obecnie nazwę pałac zawdzięcza trzeciemu władcy z dynastii Wazów, Janowi Kazimierzowi, który często przebywał w rezydencji.
Król Jan Kazimierz w 1652 r. przebudował wcześniejszą budowlę, ale już w 1656 r. została ona ograbiona i poważnie uszkodzona podczas "Potopu szwedzkiego". Po pożarze w 1660 r. Król przywrócił świetność pałacowi. Zwarty korpus budynku flankowały cztery wieże, główne wejście znajdowało się od strony zachodniej, gdzie zewnętrzna klatka schodowa prowadziła bezpośrednio na pierwsze piętro (piano nobile). Od wschodu usytuowana została galeria widokowo-wypoczynkowa na arkadach, z której roztaczał się widok na Wisłę. Poniżej, na skarpie wiślanej rozplanowano ogród królewski sięgający brzegu rzeki, która płynęła wówczas w starym korycie, znacznie bliżej pałacu. Od strony Krakowskiego Przedmieścia znajdowały się sady owocowe.
Po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 r. pałac zmieniał właścicieli. Należał m.in. do władców Jana III Sobieskiego, Augusta II i Stanisława Augusta. W 1695 r. poważnie zniszczył go pożar. W 1735 r. nabył go hrabia Aleksander Sułkowski, który przebudował pałac w stylu późnego baroku w l. 1737-1739 wg projektu Jana Zygmunta Deybla i Joachima Daniela Jaucha. Gmach otrzymał bardziej zwartą bryłę z trzema obustronnymi ryzalitami krytymi łamanym dachem.
W 1766 r. rezydencję nabył król Stanisław August i przeznaczył ją na siedzibę Szkoły Rycerskiej, elitarnej placówki niosącej idee Oświecenia. Komendantem szkoły został książę Adam Jerzy Czartoryski, a wychowankami byli m. in.. Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz czy Józef Sowiński. Kadeci mieszkali w pawilonach koszarowych z czasów saskich stojących po zachodniej stronie pałacu. Szkoła została zlikwidowana po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 r.
Po kongresie wiedeńskim pałac przeznaczono na założony w 1816 r. Uniwersytet Warszawski. W gmachu ulokowane zostały także Liceum Warszawskie oraz Biblioteka Publiczna (ob. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie). W 1824 r. pałac został przebudowany przez Hilarego Szpilowskiego i Wacława Ritschla. Budynek został podwyższony między ryzalitami i otrzymał klasycystyczną fasadę z okazałym portykiem kolumnowym. W XIX w. i na pocz. XX w. pałac poddawano częściowym przebudową, modernizacjom i zmianom wnętrz, zachował jednak swój klasycystyczny wygląd od strony zachodniej.
We wrześniu 1939 r. pałac służył obronie Warszawy jako szpital wojskowy i został zbombardowany przez wojska niemieckie w wyniku czego spłonął. Przetrwał wojnę jako wypalona ruina. Odbudowę gmachu wykonano w l. 1945-1954 wg projektu Piotra Biegańskiego. Przy zachowaniu zewnętrznej szaty stylowej pałac otrzymał w większości nowy rozkład pomieszczeń m.in. reprezentacyjną Salę Złotą. Klasycystycznemu stylowi pałacu podporządkowane zostały dwa sąsiednie budynki (ABA i ACA), z którymi tworzy specyficzny tryptyk architektoniczny.
Źródła
1. Jaroszewski, T. Architektura Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1991
2. Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego. Ars et educatio, red. J. Miziołek, Warszawa 2003
Oprac. dr Krzysztof Mordyński, Muzeum UW
|
