Ornitologia

ogólnouniwersyteckie

Przedmiot obejmuje najważniejsze zagadnienia z ornitologii. Daje szerokie podstawy teoretyczne dotyczące adaptacji ptaków do środowiska i trybu życia oraz wielu aspektów ich biologii, ekologii, zagrożeń i sposobów ochrony. Celem zajęć jest również umożliwienie zdobycia umiejętności rozpoznawania w terenie szeregu gatunków ptaków i ich głosów, a także stosowania wybranych metod w badaniach ornitologicznych.

1. Systematyka ptaków

Systematyka ptaków świata. Charakterystyka rzędów, rodzin i wybranych gatunków ptaków występujących w Polsce. Szczegółowa charakterystyka rzędu wróblowe (Passeriformes) na przykładach gatunków występujących w Polsce. Cechy diagnostyczne gatunków, środowiska życia i biologia wybranych przedstawicieli, przykładowe głosy najpospolitszych gatunków.

Praktyczna nauka rozpoznawania poszczególnych gatunków ptaków. Wygląd, sylwetka, proporcje ciała, barwy upierzenia, środowisko występowania. Charakterystyczne cechy ułatwiające identyfikację gatunku. Nauka korzystania z atlasów i kluczy do rozpoznawania ptaków. Indywidualna identyfikacja i wspólne omówienie wybranych gatunków wypchanych okazów ptaków.

2. Anatomia i morfologia ptaków

Specyficzne dla ptaków cechy budowy. Szkielet, mięśnie, układ oddechowy, układ pokarmowy, narządy zmysłów. Budowa i rodzaje piór. Rodzaje lotu. Inne sposoby poruszania się. Anatomiczne i morfologiczne przystosowania ptaków do życia w różnych środowiskach.

Identyfikacja okazów ptaków przy pomocy atlasów. Omówienie oznaczonych okazów pod kątem przystosowań anatomicznych i morfologicznych (budowa dzioba, nóg, kształt skrzydeł, rodzaje upierzenia, znaczenie barw) do środowiska życia. Ustalanie związku budowy ptaka z jego trybem życia.

3. Analiza polimorfizmu upierzenia w warszawskiej populacji gołębia miejskiego

Synurbizacja ptaków. Jakie korzyści czerpią ptaki z życia w środowisku miejskim? Zmiana diety, sztuczne miejsca lęgowe proponowane przez człowieka, presja drapieżników. Specyfika populacji miejskich. Zimowanie w mieście – gatunki wybierające tę strategię, wady i zalety.

Projekt badawczy. Samodzielne zebranie danych dotyczących form upierzenia gołębi zasiedlających różne części Warszawy. Zagadnienia izolacji osiadłych populacji ptaków i efektu założyciela. Zróżnicowanie genetyczne, przepływ genów i izolacja w populacjach miejskich i żyjących w środowiskach silnie pofragmentowanych. Weryfikacja systematyki. Prezentacja i dyskusja wyników.

4. Odżywianie się ptaków

Rodzaje pokarmu. Adaptacje pokarmowe – różne typy dziobów. Techniki żerowania. Optymalizacja zdobywania pokarmu. Żerowanie indywidualne i grupowe, konkurencja. Używanie narzędzi. Specyfika trawienia.

Omówienie wypchanych okazów ptaków ze szczególnym uwzględnieniem przystosowania budowy dzioba do typu pobieranego pokarmu. Przegląd czaszek ptaków z różnych grup pokarmowych.

5. Migracje ptaków - gatunki osiadłe i wędrowne

Przygotowania do zimy. Trasy migracji. Zagrożenia w trakcie wędrówek. Teorie dotyczące sposobów orientowania się ptaków w trakcie migracji. Strategie spędzania zimy – gatunki osiadłe, koczujące, podejmujące wielomiesięczne wędrówki, rekordziści. Przystosowania do migracji. Akcje obrączkowania ptaków.

Opracowanie dla wybranych gatunków ptaków tras przelotów na podstawie danych z obrączkowania lub nadajników satelitarnych. Prezentacja wyników opracowań i dyskusja problemu zagrożeń podczas migracji. Mechanizmy wpływu zmian klimatu na ptaki i środowisko ich życia. Desynchronizacja zdarzeń fenologicznych między ptakami a ich środowiskiem. Zmiany w anatomii i fizjologii. Przegląd najnowszych badań dotyczących zagadnienia migracji ptaków - w oparciu o publikacje naukowe z ostatnich kilku lat.

6. Dlaczego ptaki śpiewają?

Śpiew i inne odgłosy. Różne sposoby wydawania dźwięków i porozumiewania się ptaków. Funkcje śpiewu oraz innych niż śpiew sygnałów głosowych. Tworzenie par. Adaptacje śpiewu do specyficznych warunków panujących w środowisku życia gatunków.

Praktyczna nauka rozpoznawania głosów najpospolitszych ptaków Polski. Sposoby zapamiętywania piosenek ptaków.

7. Biologia lęgowa i terytorializm

Terytorializm – jego rola dla osobnika i populacji. Formy obrony terytorium. Strategie rozrodcze. Sposoby podniesienia atrakcyjności samców i związane z tym koszty energetyczne. Dobór płciowy. Zaloty.

Nauka zastosowania metody kartograficznej do badania składu zespołu lęgowego ptaków. Ustalanie na podstawie protokołów z badań terenowych liczby terytoriów poszczególnych gatunków ptaków występujących w latach ubiegłych w Rezerwacie Morysin.

8. WYCIECZKA - do Parku Łazienkowskiego

Nauka korzystania z lornetki i omówienie podstawowych parametrów lornetek wpływających na jakość obserwacji ptaków.Obserwacja ptaków parku miejskiego. Gatunki osiadłe i migrujące, rodzime, introdukowane i hodowane. Dystans ucieczki u ptaków miejskich. Wizyta w Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa – przegląd awifauny Polski. Gatunki łowne i chronione, pospolite i zagrożone. Grupy ekologiczne (pływające, brodzące, drapieżne itp.). Wybiórczość środowiskowa. Zespoły ptaków. Konkurencja wewnątrz- i międzygatunkowa o różne elementy środowiska.

9. Biologia gniazdowania

Rodzaje gniazd – gniazda otwarte i dziuple. Gniazdowanie indywidualne i w koloniach. Sposoby zabezpieczania gniazda przed drapieżnikami. Aktywna obrona gniazda. Wielkość lęgu. Opieka rodzicielska. Lęgi wieloojcowskie. Pasożytnictwo gniazdowe. Pasożytnictwo lęgowe.

Wybiórczość środowiskowa w okresie lęgowym. Identyfikacja gniazd i jaj ptasich. „Dopasowywanie” gatunków ptaków do ich naturalnych środowisk, gniazd i sztucznych miejsc lęgowych.

10. WYCIECZKA - do Ogrodu Zoologicznego

Ptaki poszczególnych krain zoogeograficznych. Adaptacje do środowiska i trybu życia. Program Ratowania Ginących Gatunków EEP. Zasięgi występowania ptaków. Zasiedlanie nowych terenów i wycofywanie się z innych. Gatunki plastyczne i łatwo przystosowujące się do zmieniających się warunków środowiska i gatunki konserwatywne.

11. WYCIECZKA - okolice Rezerwatu Stawy Raszyńskie

Obserwacja ptaków wodnych, ptaków roślinności pobrzeża i zadrzewień, obserwacja kolonii kormoranów i czapli. Porównanie opieki rodzicielskiej u gniazdowników i zagniazdowników. Udział każdego z rodziców w opiece nad potomstwem.

12. Zagrożenia dla ptaków we współczesnym świecie.

Skażenie mikroplastikiem, pestycydami, środkami ochrony roślin. Czy zmiany klimatyczne modyfikują biologię i ekologię gatunków ptaków migrujących? Kolizje z przeszkleniami oraz zderzenia z budynkami i infrastrukturą w obrębie farm wiatrowych. Wpływ nowych technologii (5G, drony) na ptaki oraz odpowiedź ptaków na lockdown.

Seminarium na podstawie publikacji naukowych prezentujących dane z najnowszych badań dotyczących tematyki współczesnych zagrożeń dla ptaków. Wspólne omówienie problemów oraz dyskusja.

13. Pasożyty ptaków.

Rola ptaków jako wektorów i żywicieli patogenów/pasożytów o znaczeniu medycznym i weterynaryjnym. Ptaki migrujące jako przenosiciele kleszczy i patogenów chorób odkleszczowych. Choroby odzwierzęce (zoonozy) związane z hodowlą drobiu, np. ptasia grypa, salmonelloza. Czym jest ptasia malaria? Papugowe jako przykład wpływu diety na kontrole zarażeń pasożytami.Schemat obiegu istotnych patogenów ptaków w środowisku. Rozróżnianie stadiów kleszcza pospolitego pasożytujących na ptakach. Diagnostyka zarażeń Plasmodium/Haemoproteus.

14. Ochrona ptaków i formy indywidualnej pomocy ptakom

Gatunki niedawno wymarłe i zagrożone. Ochrona gatunków realizowana przez ogrody zoologiczne. Przyczyny zagrożeń i formy przeciwdziałania. Główne, realizowane w Polsce, projekty naukowe mające na celu ochronę i zwiększenie liczebności zagrożonych gatunków. Organizacje działające na rzecz ochrony ptaków. Dyskusja dotycząca zagrożeń i ochrony ptaków w skali lokalnej i globalnej. Badania molekularne w służbie ornitologii. Sztuczne miejsca lęgowe – budki, platformy itp. Dokarmianie ptaków zimą. Instytucje zajmujące się fachową pomocą osobnikom w złej kondycji. Ratowanie piskląt.

15. Zaliczenie zajęć

* Encyklopedia Ptaki. PWN, Warszawa 2009

* Dobrowolski A.K., Jabłoński B. (red.) Ptaki Europy. PWN, Warszawa, 2000

* Gotzman J., Jabłoński B. Gniazda naszych ptaków. PZWS, Warszawa, 1972

K-W01 Rozumie złożone zjawiska i procesy ekologiczne.

K-W06 Zna zasady planowania badań oraz nowoczesne techniki zbierania danych.

K-W07 Ma wiedzę z zakresu wnioskowania statystycznego, zna i rozumie zasady metodologii nauk biologicznych.

K-W08 Zna molekularne metody stosowane w ochronie przyrody i ekologii.

K-W10 Ma wiedzę dotyczącą zagrożeń i wie jakie zastosować współczesne metody ochrony przyrody.

K-U05 Potrafi zaplanować i określić cel badawczy i zaplanować oraz przeprowadzić jego realizację.

K-U10 Potrafi zbierać i interpretować dane empiryczne.

K-U16 Potrafi samodzielnie zaplanować i wykonać z pomocą opiekuna zadania badawcze lub ekspertyzy.

K-K06 Potrafi odpowiednio określić priorytety służące rozwiązaniu problemów w zakresie ochrony środowiska i przyrody. Posiada wysoki poziom świadomości ekologicznej.

K-K08 Wykazuje odpowiedzialność za zagrożenia wynikające ze stosowanych technik badawczych.

K-K09 Posiada nawyk korzystania z obiektywnych źródeł informacji naukowej.

K-K10 Wykazuje zdolność i umiejętność pracy zespołowej.

Egzamin pisemny - testowo-opisowy (min. 50% + 1 punktów)

Uczestnictwo w co najmniej 85% zajęć oraz praca na zajęciach w sposób pozwalający pozytywnie ocenić wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne, jakie w toku zajęć student uzyskał. Dwie krótkie (ok. 5-10 min.) prezentacje: (1) omówienie otrzymanej publikacji, (2) przedstawienie wskazanego zagadnienia w trakcie wycieczki terenowej.

Nie