Historia myśli psychologicznej

ogólnouniwersyteckie

Myśl psychologiczną w czasach poprzedzających epokę psychologii akademickiej (czyli przez prawie całe dzieje) odnaleźć najłatwiej – poniekąd pośrednio – w koncepcjach wychowania oraz systemach wierzeń religijnych, twórczości artystycznej, w medycynie, później w filozofii i rozwiniętej z niej teologii, pedagogice i innych dziedzinach kultury umysłowej. Od momentu powstania psychologii akademickiej mamy oczywiście bezpośrednio do czynienia z myślą psychologiczną (obecną jednak i w psychiatrii). Poznanie historii tej myśli – oprócz satysfakcji, którą inteligentnemu podmiotowi daje wiedza o ciekawych sprawach i ludziach – ułatwi zrozumienie głównych podziałów całkiem współczesnej psychologii oraz da szerszy ogląd jej podstawowych problemów, pozwoli lepiej uchwycić zarówno jej ciągłość, jak również trafniej ocenić zachodzące w niej i zmiany.

1. Początek. Historia myśli psychologicznej jest czymś więcej niż historia psychologii. Myśl psychologiczna zawierała się w praktykach wychowania i praktykach religijnych a także w analogicznych koncepcjach, stąd jej żywe związki z filozofią, teologią, pedagogiką, później (znacznie) z fizjologią. Długa historia myśli psychologicznej. Powstanie psychologii i jej krótka historia. O tym, dlaczego dla psychologów znajomość historii psychologii ma większe znaczenie niż np. dla biologów znajomość historii biologii. Historia poucza o dziejach, wszak nie bez trudności. Dzieje są minione, lecz z danymi wiąże się pewien... dynamizm. Problemy historiografii.

2. U zarania dziejów czyli jakże niewiele wiemy. Prahistoria a historia. Świadectwa kultury materialnej. Garść ważnych faktów z najdawniejszych dziejów cywilizacji. Elementy myśli psychologicznej w starożytnym Sumerze i Akadzie, Asyrii, Egipcie, Izraelu, Indiach, Chinach.

3. Okres helleńsko-romański. Starożytna Grecja, przede wszystkim: Likurg, sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles, Hipokrates z Kos i Pseudo-Plutarch. Starożytny Rzym, przede wszystkim Kwintylian i Galen z Pergamonu.

4. Okres przejściowy, głównie św. Augustyn. Średniowiecze: reforma oświatowa cesarza Karola Wielkiego i odpowiedź papieży Eugeniusza II i św. Leona IV. Szkoła i uniwersytet średniowieczny, scholastyka. Epistemologia Williama Ockhama. Empiryzm Rogera Bacona. Myśl św. Tomasza z Akwinu (Tommaso d'Aquino). Akcent śląski: Witelon. Wkład świata arabskiego i perskiego: Abu Said al-Balkhi, Hasan ibn al-Haytham (znany też jako Alhazen), Ahmed al-Biruni, Ali ibn Sina (znany też jako Awicenna), Ibn Rushd (znany też jako Awerroes).

5. Czasy nowożytne od renesansu po barok – humanizm i pedagogika: Giovanni Pico della Mirandola, Juan Luis Vives, Erazm z Rotterdamu (ur. jako Geert Geerts), św. Thomas More, wicehrabia Francis Bacon, Niccoló di Bernardo dei Machiavelli, Philip Melanchthon (ur. jako Philipp Schwartzerdt), Andrzej Frycz Modrzewski (właśc. Andrzej Piotr Modrzewski), Jan Ámos Komenský – jeden z największych pedagogów w dziejach. Narodziny terminu psychologia: Marko Marulić, później Rudolph Goclenius Starszy (właśc. Rudolf Göckel St.). Kartezjanizm jedną z filozoficznych podstaw współczesnej psychologii. John Locke: autor klasycznego ujęcia empiryzmu i liberalizmu.

6. Siècle des Lumières: Jean-Jacques Rousseau, Voltaire (François-Marie Arouet), Claude Adrien Helvétius, Benjamin Rush. Elementy myśli Georga Wilhelma F. Hegla oraz Immanuela Kanta. Fizjonomika Johanna Caspara Lavatera. Frenologia Franza Josefa Galla. Niezwykłości i kariera Franza Friedricha A. Mesmera. Wiek XVIII to także wybujały rozkwit masonerii. Początki psychiatrii: William Battie, Vincenzo Chiarugi, Philippe Pinel, Jean-Étienne D. Esquirol, Johann Christian Reil (twórca pojęcia psychiatrii), Johann Christian A. Heinroth (Überuns, Ego, Fleisch).

7. Więcej o filozoficznych podstawach współczesnej psychologii naukowej czyli o mechanicyzmie, materializmie, pozytywizmie, empiryzmie: I. M. Auguste F. X. Comte, biskup George Berkeley, David Hume (ur. jako Home), David Hartley, James Mill (ur. jako Milne), John Stuart Mill (syn poprzedniego).

8. Fizjologiczne wpływy u początków naukowej psychologii: Hermann Ludwig F. von Helmholtz, Ernst Heinrich Weber, Gustav Theodor Fechner. Badania nad impulsami nerwowymi, widzeniem, słyszeniem. Podwaliny psychologii eksperymentalnej. Powstanie tzw. pychofizyki. Nienaukowy fenomen spirytyzmu Hyppolyte'a Léona D. Rivaila. Postępy (w tym dzieło Dorothei Lynde Dix) i problemy (kiła układu nerwowego, alkoholizm – tzw. złota era opilstwa, schizofrenia) psychiatrii w XIX wieku. Odkrycia Pierre'a Paula Broki i Carla Wernickego. Zarys koncepcji Wilhelma Griesingera, Bénédicta Augustina Morela, Jeana-Martina Charcota oraz barona Richarda Fridolina J. Kraffta von Festenberg auf Frohnberg zwanego von Ebing (R. Krafft-Ebinga).

9. Wilhelm Maximilian Wundt i powstanie psychologii naukowej: różne oblicza wundtyzmu. Introspekcja. Etnopsychologia. Wpływy fenomenologii i neokantyzmu u innych pionierów psychologii: Hermanna Ebbinghausa, Franza Clemensa H. H. Brentano, Carla Stumpfa, Oswalda Külpego.

10. Edward Bradford Titchener i strukturalizm. Analityczna introspekcja Titchenera w opozycji do syntetycznej introspekcji Wundta. Strukturalizm jako autokratyczna ortodoksja. Początek systemu klasyfikacji zaburzeń psychicznych: Karl Ludwig Kahlbaum i Emil Wilhelm G. M. Kraepelin. Modne owego czasu idee terapeutyczne: hydroterapia w uzdrowiskach oraz tzw. terapia spoczynkowa (w tym odcięcie od kontaktu z rodziną). Hipnoza i początki psychoterapii (Hippolyte Bernheim i Frederik Willem van Eeden).

11. Ewolucjonizm, różnice indywidualne i zoopsychologia. Charles Robert Darwin i Alfred Russel Wallace, wpływ teorii ewolucji na psychologię. Francis Galton: pionier różnic indywidualnych, eugeniki, psychometrii, statystyki. George John Romanes i teoretyzowanie na temat zwierząt na prawach „introspekcji przez analogię”. Conwy Lloyd Morgan i pierwsze psychologiczne badania zwierząt.

12. Funkcjonalizm – zaskakująco trwała matryca dla nowoczesnej psychologii. Darwinizm społeczny Herberta Spencera. Wielki i nader oryginalny względem filozoficznych kolein akademickiej psychologii intelektualny wkład Williama Jamesa. Tak zwana szkoła chicagowska: John Dewey i James Rowland Angell. Zwycięstwo funkcjonalizmu nad strukturalizmem: funkcjonalizm, co najmniej od lat 20. XX wieku, stał się (na długo) zasadniczym kierunkiem psychologii w USA (choć dosyć szybko musiał się dzielić miejscem z behawioryzmem). Rozróżnienie na psychologię teoretyczną i stosowaną.

13. Rozwój i ogromne zróżnicowanie w obrębie funkcjonalizmu: powstanie istniejących po dziś dzień subdyscyplin psychologii. USA górą: amerykanizacja psychologii światowej. Granville Stanley Hall i teoria rekapitulacji. Testy zdolności umysłowych: Alfred Binet i James McKeen Cattell. Lightner Witmer twórcą psychologii klinicznej i poradnictwa. Walter Dill Scott i psychologia biznesu, reklamy, doboru kadrowego. Krok wstecz: Frederick Winslow Taylor i tzw. naukowe zarządzanie. Krok wsprzód: Hugo Münsterberg i psychologia pracy, ale także psychoterapia i psychologia sądowa.

14. Fundamenty behawioryzmu: wkład zoopsychologii (przekraczającej wpływy G. J. Romanesa i C. L. Morgana), wielki wkład Edwarda Lee Thordnike'a i jeszcze większy wkład Iwana Pietrowicza Pawłowa. Odruchy skojarzone i niedoszły psychiatra sekretarza generalnego KPZR Józefa Stalina: Władimir Michajłowicz Biechtieriew. Rewolucyjny program naukowy Johna Broadusa Watsona – powstanie behawioryzmu.

15. Behawioryzm w pełni rozwoju: neobehawioryzm Edwarda Chace'a Tolmana, Clarka Leonarda Hulla i, przede wszystkim, myśl Burrhusa Frederica Skinnera (tzw. radykalny behawioryzm) będąca szczytowym osiągnięciem tego nurtu psychologii (ale też wkład Jerzego Konorskiego i Stefana Mieczysława Millera); socjobehawioryzm Alberta Bandury i Juliana Bernarda Rottera.

16. Psychologia postaci i teoria pola. Max(imilian) Wertheimer, Kurt Koffka i Wolfgang Köhler: koncepcja gestalt, organizacja spostrzeżeń i rozwiązywanie problemów wymagających wglądu. Kurt Lewin: idea przestrzeni życiowej (tzw. pola) i metaforyka topologiczna oraz pionierskie prace w zakresie psychologii społecznej.

17. Psychoanalityczna wyrwa: Sig(is)mund Schlomo Freud i klasyczna psychoanaliza. Teoria osobowości, metoda psychoterapii, dogmatyczny światopogląd. Od działalności „w podziemiu” do światowego rozgłosu. Problem utajnionych dokumentów.

18. Dalsze losy psychoanalizy. Wielcy odstępcy: Alfred Adler i psychologia indywidualna; Carl Gustav Jung i psychologia analityczna. Szkoła brytyjska, szkoła francuska (Jacques Marie É. Lacan) i szkoła amerykańska, w tym teorie relacji z obiektem (Margaret Mahler ur. Schönberger, Otto Friedmann Kernberg, Heinz Kohut). Psychologia ego Anny Freud czyli zrewidowana ortodoksja. Neopsychoanaliza na przykładzie myśli Karen Clementine T. Horney (ur. Danielsen) oraz Ericha Fromma.

19. Myśl terapeutyczna – społeczna: Thomas Forrest Main, Joshua Bierer, Maxwell Jones i psychoterapia grupowa, jak też społeczność terapeutyczna oraz myśl biologiczna: leczenie gorączką (Julius Wagner von Jauregg), alkaloidami, opium, przedłużonym snem, śpiączką, elektrowstrząsami, lobotomią; chlorpromazyna (Paul Charpentier, Henri-Marie Laborit) przełomem i tym samym otwarciem nowej, współczesnej, epoki w psychiatrii. Psychologia humanistyczna będąca w jednoczesnej opozycji i do psychoanalizy, i do behawioryzmu: Abraham Harold Maslow, Carl Ransom Rogers. Antypsychiatria. Wielki eksperyment, niestety raczej nieudany, w sensie braku kontynuacji we współczesnej psychologii. Psychologia pozytywna Martina Eliasa P. Seligmana współczesnym odbiciem niektórych idei psychologii humanistycznej, jednak jakościowo odmienna.

20. Jean Piaget: psychologia (umysłu) dziecka, koncepcja rozwoju poznawczego; idee prekursorskie względem psychologii poznawczej. George Armitage Miller i Ulric Gustav Neisser twórcami psychologii poznawczej. Metafora komputerowa, podejście skupione na przetwarzaniu danych i eksperymentalne badanie procesów psychicznych.

Literatura podstawowa:

Schultz, D. P. i Schultz, S. E. (2008). Historia współczesnej psychologii. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Literatura uzupełniająca:

Rosińska, Z. i Matusewicz, C. (1984). Kierunki współczesnej psychologii, ich geneza i rozwój. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Rzepa, T. i Dobroczyński, B. (2009). Historia polskiej myśli psychologicznej. Gałązki z drzewa Psyche. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Shorter, E. (2005). Historia psychiatrii. Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.

Stachowski, R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Wołoszyn, S. (red.) (1995). Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej (wyd. 2 zm., t. 1: Od wychowania pierwotnego do końca XVIII stulecia). Kielce: Dom Wydawniczy Strzelec.

WIEDZA:

Znajomość głównych problemów, nurtów i osiągnięć myśli psychologicznej tak z czasów poprzedzających wyłonienie się psychologii akademickiej, jak i późniejszych. Zrozumienie związków pomiędzy różnymi dziedzinami nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych, z których zrodziła się psychologia.

POSTAWY:

Szacunek a zarazem krytycyzm dla wiedzy uwarunkowane znajomością nie tylko czysto naukowego, poznawczego, ale i socjokulturowego, historycznego, kontekstu praktyk tworzenia i propagowania, przekształcania, a niekiedy utajniania, wiedzy. Otwartość na możliwość poznania, dotąd nieznanych, faktów historycznych, mogących zmienić utarte przekonania. Nadto, wynikające z samej istoty wykładanej dyscypliny, nastawienie na rozumienie i pomaganie.

UMIEJĘTNOŚCI:

Korzystanie z rozległej i szerokiej wiedzy, której to umiejętności brakuje w epoce specjalizacji. Czerpanie z owej wiedzy w celu lepszego rozumienia zasadniczych założeń i dyskusji pomiędzy różnymi nurtami współczesnej psychologii. Prawdopodobnie w przypadku takiej nauki jak psychologia (w której różne tematy i wątki powracają, nieraz po dekadach, pod zmienionymi imionami i w innym opracowaniu metodologicznym), tylko znajomość jej dziejów umożliwia dobre zrozumienie jej stanu obecnego.

Egzamin: test jednokrotnego wyboru oraz pytania otwarte na podstawie treści wykładów i literatury obowiązkowej.