Historia kultury polskiej do końca XVIII w. w kontekście europejskim

obowiązkowe

Wykład przeznaczony dla pierwszego roku pierwszego stopnia, ma więc charakter introdukcyjny (odwołuje się z konieczności do wiedzy maturalnej z języka polskiego, historii oraz - w określonych proporcjach - innych przedmiotów).

w sali

Program wykładu przekazuje całościowy, choć sprowadzony do węzłowych problemów, obraz kultury epok dawnych oraz poszerza zakres materiałowy w stosunku do ćwiczeń z historii kultury tego okresu. Wprowadza elementy historii idei oraz buduje kontekst dla kultury polskiej epok dawnych, wskazując na najważniejsze etapy przemian komunikacyjnych, mentalnościowych i społecznych w Polsce i w Europie do końca XVIII wieku. Omawia także zjawiska „czysto polskie”, takie jak sarmatyzm czy wielowyznaniowość i wielokulturowość Rzeczpospolitej.

Tematyka szczegółowa poszczególnych wykładów:

i. Cezury, podziały, epoki, nazwy

Kłopoty z terminologią, rola dat w historii kultury, zjawiska różnej prędkości, średniowiecze jako rekonstrukcja krajobrazu po upadku i małoznaczącość Europy Zachodniej, koncepcja długiego trwania średniowiecza (Le Goff) oraz renesansu jako zwrotu konserwatywnego (Goody)

ii. Czas

Praktyczny manicheizm średniowiecza, teologiczne i teleologiczne wizje dziejów, zwłaszcza milenaryzm i jego długie trwanie (Cohn), koncepcje roku, kalendarz w kulturze pisma i druku (m.in. Arendt), podziały dnia

iii. Przestrzeń

Koncepcja „odrzuconego obrazu” (Lewis), środowiska przestrzenne średniowiecznej Europy i ich długie trwanie (las, morze - Braudel), europejskie kręgi obcości w średniowieczu (od żydów i Słowian po Mongołów), w poszukiwaniu królestwa kapłana Jana, mappae mundi i portolany (Atlas Kataloński)

iv. Symbolizm

Średniowieczny teatr świata, społeczna historia symbolu Michela Pastoureau, mechanika symbolu, zmierzch symbolizmu i jego residua, przykłady dzieł (Powieść o Róży, Psałterz floriański, Mapa z Hereford)

v. Rewolucja nowożytna: Kolumb, Kopernik

Średniowieczne korzenie Kolumba i Kopernika, „wielkie odkrycia geograficzne” – przyczyny przyspieszenia europejskiego, spotkanie z obcym (Todorov), praktyczna geneza tekstów Kopernika, rewolucja kartograficzna (Mercator) i rewolucja kosmologiczna (Brahe, Kepler, Newton)

vi. Religie i rewolucja nowożytna: wyznania

Średniowieczne korzenie reformacji i przyczyny jej nieoczekiwanego sukcesu, wokół problematyki indywidualności religijnej i narodzin nowoczesności (devotio moderna i Naśladowanie Chrystusa), najważniejsze tendencje interpretacyjne w humanistyce dwudziestowiecznej (od Webera i Otto), paradygmat konfesjonalizacyjny w spojrzeniu na reformację, przypadek polski – arianie i ich dziedzictwo

vii. Stany, warstwy społeczne, lud

Kłopoty z pojęciem „stanu”, poematy stanowe i problemy z tzw. „literaturą mieszczańską”, opowieści o awansie (Liber chamorum), kultura ludowa i jej nowożytne dzieje (Burke), w tym polskie kłopoty z zapisem wsi i ludowości (Hernas)

viii. Miasto

Kolonizacja, miasta podwójne i wielokrotne, jurydyki; obrazy miasta – miasto jako locus horridus (w tym tradycje sowizdrzalskie i Diabeł kulawy); rozwój myśli urbanistycznej; „czyściec mieszczan” – polskie kłopoty z miastem

ix. Życie codzienne, kultura materialna

Życie codzienne a historia obyczaju i kultury; źródła, ich charakter i przykłady: kodeks Baltazara Behema, testamenty i spisy nieruchomości; główne tematy: kuchnia, ubiór; Kitowicz a cała reszta; możliwości czytania artefaktów – archeologia; zwierzęta

x. Oświecenie

Rozmiary zjawiska w Polsce, w Europie i na świecie (USA jako państwo oświeceniowe?); początki rewolucji przemysłowej i jej rozliczne skutki, w tym czasopiśmiennictwo; deizm jako światopogląd elit, libertynizm jako postawa; satyra i utopia; Swift i Rousseau; kłopoty z oświeceniem – złota i czarna legenda

xi. Powieść, literatura

Wokół konwencji realizmu; antecedencje i antenaci: romans, zwierciadło, historie, pojęcie gry rozmownej; koncepcje nowożytnych narodzin powieści (Bachtin i Watt); oświeceniowe prądy literackie a narodziny nowoczesnej literatury: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko

xii. Kres, długie trwanie i tradycje wynalezione

Historyzmy dziewiętnastowieczne; długie trwanie gotyku, odwieczny barok; romantyzm i powieść historyczna – produkcja przeszłości; pojęcie „tradycji wynalezionych”; ustanawianie kultury staropolskiej – kolejne etapy

Literatura pomocnicza i uzupełniająca:

Arendt A., Archeologia zatroskania. Staropolskie kalendarze w działaniu, Warszawa 2019.

Brotton J., Słynne mapy, red. nauk. L. Szaniawska, Warszawa 2016

Burke P., Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, przeł. R. Pucek, M. Szczubiałka, Warszawa 2009.

Cohn N., W pogoni za milenium. Milenarystyczni buntownicy i mistyczni anarchiści średniowiecza, Kraków 2007.

Chrestomatia staropolska. Teksty polskie do roku 1543, (wyd.) W. Wydra, W. R. Rzepka, Wrocław 1984 i n.

Curtius E. R., Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Kraków 1997, 2005.

Delumeau J., Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. 1, 2, Warszawa 1986.

Eisenstein E., Rewolucja Gutenberga, przeł. Henryk Hollender, Warszawa 2004.

Fernandez-Armesto F., Pionierzy. Powszechna historia eksploracji, przeł. A. Kunicka, Warszawa 2020.

Gingerich O., Książka, której nikt nie przeczytał, Warszawa 2004.

Gumilow L., Śladami cywilizacji wielkiego stepu, przeł. S. Michalski, Warszawa 2004.

Hernas Cz., W kalinowym lesie, Warszawa 1965, t. I-II.

Huizinga J., Jesień średniowiecza, Warszawa 1992.

Koestler A., Lunatycy. Historia zmiennych poglądów człowieka na wszechświat, Poznań 2002.

Kołakowski L., Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym XVII wieku, Warszawa 1965, 1997.

Kooijmans L., Niebezpieczna wiedza. Wizje i lęki w czasach Jana Swammerdama, Warszawa 2010.

Kostkiewiczowa T., Oświecenie – próg naszej współczesności, Warszawa 1994.

Kuhn T. S., Przewrót kopernikański. Astronomai planetarna w dziejach myśli Zachodu, przezł. S. Amsterdamski, Warszawa 2006.

Kultura Polski średniowiecznej XIV-XV w., pod red. B. Geremka, Warszawa 1997.

Le Goff J., Czy naprawdę należy dzielić historię na epoki?, przeł. W. Klenczon, Warszawa 2022.

Le Goff J., Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1970.

Lewis C. S., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. W. Ostrowski, Warszawa 1986.

Listy o odkryciu Ameryki, oprac. J. Kieniewicz, Gdańsk 1995.

Michałowska T., Ego Gertruda: studium historycznoliterackie, Warszawa 2001.

Modzelewski K., Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004.

Opaliński E., Liberum veto, „Przegląd Polityczny” 2007, nr 81.

Pastoureau M., Niebieski. Historia koloru, przeł. M. Ochab, Warszawa 2013

Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, przeł. Hanna Igalson-Tygielska, Warszawa 2006.

Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiedzy, Warszawa 1992.

de Sahagun B., Rzecz z dziejów Nowej Hiszpanii, przeł. K. Baraniecka i M. Leszczyńska, Kęty 2007.

Pośpiech A., Pułapka oczywistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa 1992.

Schilling H., Konfesjonalizacja. Kościół i państwo w Europie doby przednowoczesnej, Poznań 2010.

Sennet R., Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, przeł. M. Konikowska, Warszawa 2015.

Śnieżyńska-Stolot E., Tajemnice dekoracji Psałterza Floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992.

Śnieżyńska-Stolot E., „Zamek piękny na wzgórzu…” Horoskopy – zapomniane źródło historyczne, Kraków 2015.

Watt, I. Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu, przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1973.

Po ukończeniu przedmiotu osoba studiująca:

Wiedza

1) zna najważniejsze cezury w dziejach kultury europejskiej od średniowiecza po oświecenie

2) zna dorobek interpretacyjny humanistyki w odniesieniu do najważniejszych zjawisk i prądów w historii kultury średniowiecznej i nowożytnej Europy

3) zna podstawowe fakty z dziejów fomowania się nowożytnego obrazu świata

Umiejętności

1) rozpoznaje w kulturze współczesnej relikty form kulturowych z wcześniejszych epok.

2) potrafi wyodrębnić specyficzną pozycję kulturową Polski w europejskim kontekście kultury tamtych czasów,

3) potrafi zdekonstruować najważniejsze mity kultury europejskiej

Kompetencje społeczne

1) potrafi spojrzeć w perspektywie relatywistycznej na historię kultury i cywilizacji europejskiej

2) cechuje go postawa krytycyzmu wobec własnej kultury

3) dostrzega historyczność współczesności

Podstawowym warunkiem zaliczenia wykładu jest uczestniczenie w zajęciach. Nieobecności należy usprawiedliwiać u prowadzącego. Osoba studiująca ma prawo do trzech usprawiedliwionych lub nieusprawiedliwionych nieobecności w semestrze. Osoba mająca więcej niż trzy nieobecności w semestrze musi nadrobić je w sposób określony przez prowadzącego. Nieobecności (nawet usprawiedliwione!) na więcej niż pięciu zajęciach w semestrze skutkują niedopuszczeniem do zaliczenia zajęć. Jedynie osoby z przyznaną Indywidualną Organizacją Studiów w oparciu o opinię BON mogą mieć zwiększony limit nieobecności, jednak nie więcej niż do 50% w semestrze.

Ocena na zaliczenie wykładu zostanie wystawiona na podstawie oceny z pisemnego testu na koniec semestru.

Szacunkowy nakład pracy osoby uczestniczącej w wykładzie: udział w zajęciach 30h (1 ECTS), bieżące opracowanie materiałów po wykładzie 15h (0.5 ECTS), lektura wybranych pozycji z literatury uzupełniającej i przygotowanie do testu zaliczeniowego 45h (1,5 ECTS). Łącznie 90h (3 ECTS).