Historia kultury polskiej XX w.

obowiązkowe

Zajęcia dotyczą wybranych zagadnień – pojęć, praktyk, idei – z historii kultury polskiej XX wieku analizowanych na konkretnym materiale artystycznym i/lub społeczno-kulturowym. Osoby studiujące mają trzy grupy do wyboru w każdym semestrze. Zajęcia korespondują z wykładem (przewidzianym w semestrze letnim). Każda z grup zajęciowych prowadzona jest przez pracownika innego Zakładu działającego w Instytucie Kultury Polskiej, co przekłada się na zróżnicowanie ujęć badawczych oraz materiałów źródłowych. Zajęcia są obowiązkowe i obejmują 30 godzin w semestrze zimowym (zakończonym złożeniem pracy pisemnej). W semestrze letnim otwarte zostaną nowe grupy z HKP XX wieku, również obejmujące 30 godzin (zakończone egzaminem ustnym). Na III roku studiów I stopnia należy zaliczyć z HKP XX wieku 30 godz. zajęć w semestrze zimowym, 30 godz. zajęć w semestrze letnim oraz 30 godz. wykładu w semestrze letnim.

w sali

W semestrze zimowym roku akademickiego 2025/2026 prowadzone będą następujące zajęcia z zakresu Historii kultury polskiej XX wieku:

„Polski wiek XX – doświadczenia graniczne – świadectwa i pamięć zbiorowa" – prowadząca: dr hab. Justyna Kowalska-Leder, poniedziałek godz. 15.00;

„Kino autorskie w Polsce” – prowadzący: prof. dr hab. Seweryn Kuśmierczyk, środa 16:45;

„Laboratoria, instytuty, komuny: wytwarzanie wiedzy w teatrze i sztukach performatywnych" – prowadzący: dr hab. Piotr Morawski, poniedziałek godz. 11:30.

POLSKI WIEK XX - DOŚWIADCZENIA GRANICZNE - ŚWIADECTWA I PAMIĘĆ ZBIOROWA (dr hab. Justyna Kowalska-Leder, poniedziałek godz. 15.00)

Zajęcia poświęcone są problematyce zbiorowych doświadczeń granicznych wpisanych w historię Polski XX wieku. Przedmiotem refleksji będą z jednej strony indywidualne świadectwa tych doświadczeń, z drugiej zaś - historycznie zmienne formy pamięci zbiorowej.

- Traumy zbiorowe/doświadczenia graniczne (kategoria traumy/doświadczenia granicznego; trauma zbiorowa; trauma historyczna; kultura traumy)

- Doświadczenia obozowe – Auschwitz-Birkenau (prawda świadectwa; wiarygodność świadka; fenomenologia lagru; „szara strefa”)

- Seksualna praca przymusowa – przemilczana trauma kobiet (tabuizowane obszary „szarej strefy”; przemoc seksualna; seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej; problem braku źródeł historycznych)

- Żyd „pod powierzchnią” (literatura dokumentu osobistego; wyobrażenia zbiorowe w konfrontacji ze świadectwem – postawy Żydów, Polaków i Niemców; doświadczenie kryjówki w mieście)

- Żydówka „pod powierzchnią” (ambiwalencja w relacji pomocowej; sytuacja graniczna a kategoria wieku; doświadczenie kryjówki na wsi; przemilczane wątki narracji o „Sprawiedliwych”, trzecia faza Zagłady na prowincji; funkcje praktyk piśmiennych w kryjówkach)

- Trauma świadka (specyfika gett na prowincji; świadkowie „likwidacji” gett; trauma świadka, współudział świadka)

- Biedni Polacy patrzą na getto (specyfika getta wielkomiejskiego; pamięć o powstaniu w getcie warszawskim; paradygmat polskiej obojętności wobec Zagłady; współwina za Holokaust)

- Powstanie/powstania warszawskie (cywilne doświadczenie powstania; powstanki; polemika z wzorcem romantycznym; antyliteracka literatura wobec doświadczenia granicznego)

- Doświadczenie łagrów (fenomenologia Gułagu; życie codzienne w łagrze; granice przekroczenia norm kulturowych; próba opisu doświadczenia kobiet)

- Zaraz po wojnie (źródła, objawy i kulturowe konsekwencje wojennej traumy; projekty i praktyki powojennej odbudowy świata)

- Ekspozycje traumy (traumy historyczne w służbie polityki pamięci; muzealne techniki oddziaływania; konstrukcja narracji muzealnej)

- Postpamięć (międzypokoleniowy przekaz traumy; postpamięć; społeczne i kulturowe uwarunkowania dziedziczenia doświadczeń traumatycznych)

- Reaktualizacja traumy (kultura posttraumatyczna, analogie historyczne, mechanizm zaprzeczenia w narracji dominującej)

Pełny program (wraz z wybranymi tekstami literackimi, które omawiane będą w trakcie semestru) zostanie przedstawiony i omówiony na pierwszych zajęciach.

KINO AUTORSKIE W POLSCE – prowadzący: prof. dr hab. Seweryn Kuśmierczyk, środa godz.16:45

Zajęcia będą poświęcone zaprezentowaniu i omówieniu istotnych dokonań kina autorskiego w polskiej kinematografii.

Sylwetki poszczególnych reżyserów oraz ich dokonania twórcze zostaną osadzone w kontekście historycznym i kulturowym, w przemianach politycznych i społecznych, zmianach dokonujących się w obrębie estetyki filmowej z uwzględnieniem nurtów w kinie światowym, z odniesieniem do funkcjonowaniu instytucji kinematograficznych.

Zajęcia ukazują specyfikę kina autorskiego ze zwróceniem uwagi na charakterystyczną dla poszczególnych reżyserów tematykę, występujące motywy, specyfikę formy filmowej.

Omawiana będzie także recepcja filmów, zmiany występujące w ocenie dorobku twórcy.

Uczestnicy zajęć zapoznają się z podstawami analizy i interpretacji dzieła filmowego.

Osoby uczestniczące w zajęciach są zobowiązane, oprócz zapoznawania się z lekturami, także do obejrzenia omawianych filmów.

Szczegółowy dobór twórców filmowych, których dorobek zostanie omówiony oraz wybór ich filmów zostanie uzgodniony wspólnie przez prowadzącego zajęcia i osoby uczestniczące w zajęciach na początku semestru.

LABORATORIA, INSTYTUTY, KOMUNY: WYTWARZANIE WIEDZY W TEATRZE I SZTUKACH PERFORMATYWNYCH (dr hab. Piotr Morawski, poniedziałek, 11:30, s. 3)

XX i XXI wieku – od awangardowych poszukiwań początku XX stulecia po współczesne praktyki badawcze w polu sztuk performatywnych. W centrum zainteresowania znajduje się zarówno przedstawienie, jak i proces twórczy czy dokumentacja, rozumiane jako formy myślenia, działania i opowiadania o świecie.

W proponowanym ujęciu teatr i sztuki performatywne traktowane są jako praktyki poznawcze, generujące wiedzę poprzez działanie, afekt, cielesność, relacje i materialność. Zamiast postrzegać wiedzę jako coś zewnętrznego wobec sztuki, przyglądamy się, jak sama praktyka artystyczna może wytwarzać sposoby rozumienia – świata, innych bytów, samych siebie. Zajęcia obejmują zarówno pracę z tekstami teoretycznymi, jak i analizę dokumentacji działań artystycznych oraz refleksję nad strategiami twórczymi, które przekraczają tradycyjne podziały na teorię i praktykę.

Będziemy przyglądać się m.in. praktykom teatralnym Wyspiańskiego, ustanowieniu nauki o teatrze, działalności Reduty i Laboratorium, projektowi Syrkusów i Pronaszków, Centrum Badań Artystycznych, Akademii Ruchu, sztuce krytycznej lat 90. czy działalności Komuny Otwock i Komuny Warszawa.

Przykładowe tematy zajęć:

Samowiedza teatru i wiedza o teatrze

Techniki aktorskie / techniki cielesne

Przestrzeń

Relacje i interakcje społeczne jako tworzywo artystyczne

Dokumentacja jako forma wiedzy

Instytucje wiedzy

Krytyka jako działanie performatywne

Co to są sztuki performatywne?

Współpraca, kolektywy, praktyki wspólnoty


POLSKI WIEK XX - DOŚWIADCZENIA GRANICZNE - ŚWIADECTWA I PAMIĘĆ ZBIOROWA (dr hab. Justyna Kowalska-Leder, poniedziałek godz. 15.00)

Pełna lista lektur zostanie przedstawiona na początku semestru. Wszystkie teksty będą udostępniane w formie skanów na classroomie.

Literatura podstawowa:

Białoszewski Miron, "Pamiętnik z powstania warszawskiego", wyd. różne; pierwodruk 1970.

Bilewicz Michał, "Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości", Kraków 2024.

Błoński Jan, "Biedni Polacy patrzą na getto", wyd. różne; pierwodruk 1987.

Bobkowski Andrzej, "Szkice piórkiem", Warszawa 1997 i nast.

Borowski Tadeusz, opowiadania: "U nas w Auschwitzu", "Ludzie, którzy szli", "Proszę Państwa do gazu", "Dzień na Harmenzach", wyd. różne; pierwodruk 1946.

"Dziennik Melanii Weissenberg 1942-1945", [w:] „Szczęście posiadać dom pod ziemią…” Losy kobiet ocalałych z Zagłady w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej, red. Jan Grabowski, Warszawa 2016.

Gross Jan Tomasz, "Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka", Sejny 2000 i nast.

Gross Jan Tomasz, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię, [w:] tegoż, "Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939-1948", wyd. różne; pierwodruk 1986.

Grynberg Mikołaj, "Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne", Wołowiec 2014

Janion Maria, "Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie", Warszawa 2009.

Janion Maria, "Płacz generała. Eseje o wojnie", Warszawa 1998.

Kossak Zofia, "Z otchłani", wyd. różne (rozdz.: „Wstęp”, „Życie i wiara”, „Amen”); pierwodruk 1946.

Leociak Jacek, "Doświadczenie graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji", Warszawa 2009.

"Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci", red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, Warszawa 2014.

Ostrowska Joanna, "Przemilczane. Seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej", Warszawa 2018.

Perechodnik Calek, "Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce", oprac. David Engel, Warszawa 2004 i nast.

Skarga Barbara, "Po wyzwoleniu…(1944-1956)", Warszawa 1986 i nast.

Werner Andrzej, "Zwyczajna apokalipsa: Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów", Warszawa 1971.

Wyka Kazimierz, "Dwie jesienie", [w:] tegoż, "Życie na niby. Szkice z lat 1939-1945", wyd. różne; pierwodruk 1957.

Zaremba Marcin, "Wielka trwoga. Polska 1944-1947", Kraków 2012.

KINO AUTORSKIE W POLSCE (dr hab. Seweryn Kuśmierczyk, prof. ucz., piątek godz. 15.00, s. 9)

M. Kornatowska, „Wodzireje i amatorzy”, Warszawa 1990;

„Człowiek z ekranu. Z antropologii postaci filmowej”, red. M. Jankun-Dopartowa, M. Przylipiak, Kraków 1996;

M. Hendrykowski, „Polska szkoła filmowa jako formacja artystyczna”, „Kwartalnik Filmowy” nr 17, wiosna 1997;

T. Lubelski, „Strategie autorskie w polskim filmie fabularnym lat 1945-1961”, Kraków 2000;

D. Dabert, „Kino moralnego niepokoju. Wokół wybranych problemów poetyki i etyki”, Poznań 2003;

„Antropologia postaci w filmie fabularnym”, Warszawa 2015;

S. Kuśmierczyk, „Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym”, Warszawa 2015;

wybrane artykuły z „Kwartalnika Filmowego”.

Lektury zostaną udostępnione w pdf-ach.

LABORATORIA, INSTYTUCJE, KOMUNY: WYTWARZANIE WIEDZY W TEATRZE I SZTUKACH PERFORMATYWNYCH (dr hab. Piotr Morawski, poniedziałek, 15:00, s. 3)

Berlińska, Agnieszka i Tomasz Plata. Komuna Otwock: przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009.

Grotowski, Jerzy. Grotowski: Teksty zebrane, red. Adamiecka-Sitek, Agata; Biagini, Mario; Kosiński, Dariusz; Pollastrelli, Carla; Richards, Thomas; Stokfiszewski, Igor, Wydawnictwo Krytyki Politycznej; Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego; Instytut im. Jerzego Grotowskiego, 2012.

Kłeczek, Jakub. "Myśląca maszyna": Teatr Symultaniczny Szymona Syrkusa i Andrzeja Pronaszki: ku archeologii performansu cyfrowego w Polsce, w: Didaskalia: gazeta teatralna, nr 139/140 (2017), s. 41–48.

Ludwiński, Jerzy. Notes from the future of art: selected writings of Jerzy Ludwiński, red. Magdalena Ziółkowska, tłum. Katarzyna Bojarska, Alina Kwiatkowska, Mikołaj Pałosz, Edyta Barucka, Ewa Stanek, Wiktoria Opalińska, Maria Wanat, Van Abbemuseum Public Research #01, 2007.

Osiński, Zbigniew. Pamięć Reduty: Osterwa, Limanowski, Grotowski, Słowo/Obraz Terytoria, 2003.

Plata, Tomasz (red.). A. R: Akademia Ruchu: teatr, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski; Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego; Instytut Sztuk Performatywnych, 2015.

Plata, Tomasz (red.). Post-teatr i jego sojusznicy, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego; Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, 2017.

Raszewski, Zbigniew. Dokumentacja dzieła teatralnego, w: Odbiorcy dzieła teatralnego: widz – krytyk – badacz, oprac. Janusz Degler, Uniwersytet Wrocławski, 1978.

Schiller, Leon. Nowy kierunek badań teatrologicznych, w: Myśl teatralna Młodej Polski. Antologia, oprac. Irena Sławińska i Stefan Kruk, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1966.

Smolarska, Zofia. Rimini Protokoll: ślepe uliczki teatru partycypacyjnego, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego; Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, 2017.

Żmijewski, Artur. Drżące ciała: rozmowy z artystami, Bytomskie Centrum Kultury – CSW Kronika; Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008.

WIEDZA

Osoba studiująca zna i rozumie:

- w stopniu zaawansowanym wybrane aspekty historii kultury polskiej XX wieku;

- w stopniu zaawansowanym wybrane metody stosowane w badaniach historii kultury polskiej XX wieku;

- dynamikę przemian społeczno-kulturowych w dwudziestowiecznej Polsce oraz ich związek ze zjawiskami globalnymi, a także z przemianami zachodzącymi w krajach sąsiedzkich;

- metody analizy oraz interpretacji praktyk i tekstów kultury polskiej XX wieku, również w perspektywie porównawczej.

UMIEJĘTNOŚCI

Osoba studiująca zna i potrafi:

- wykorzystać posiadaną wiedzę na temat historii kultury polskiej XX wieku, by samodzielnie opracować wybrane problemy badawcze;

- wykorzystać zdobytą w czasie zajęć wiedzę i umiejętności, by analizować i interpretować wybrane praktyki i teksty kultury polskiej XX wieku, uwzględniając szerszy kontekst historyczny, społeczny i polityczny;

- napisać pracę, dobierając samodzielnie literaturę z zakresu historii kultury polskiej XX wieku;

- w pracy zaliczeniowej oraz w wypowiedziach ustnych poprawnie stosować terminologię z zakresu badań nad historią kultury XX wieku;

- zabierać głos w dyskusji, wykorzystując wiedzę wyniesioną z zajęć oraz znajomość literatury naukowej, zarówno polsko-, jak i angielskojęzycznej;

- samodzielnie dokształcać się w zakresie przemian społeczno-kulturowych XX wieku.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Osoba studiująca gotowa jest do:

- przyjęcia postawy szacunku i badawczej ciekawości wobec różnorodnych zjawisk kultury polskiej;

- dostrzegania wagi refleksji kulturoznawczej dla współczesnego życia społecznego;

- dostrzegania we współczesnej kulturze polskiej powiązań ze zjawiskami charakterystycznymi dla wieku XX.

Podstawowym warunkiem zaliczenia semestru jest uczestniczenie w zajęciach. Osoba studiująca ma prawo do dwóch usprawiedliwionych lub nieusprawiedliwionych nieobecności w semestrze. Osoba mająca od trzech do pięciu nieobecności w semestrze musi nadrobić je w sposób określony przez osobę prowadzącą. Nieobecności (nawet usprawiedliwione!) na więcej niż pięciu zajęciach (30%) w semestrze skutkują niedopuszczeniem do zaliczenia zajęć. Jedynie osoby z przyznaną Indywidualną Organizacją Studiów w oparciu o opinię BON mogą mieć zwiększony limit nieobecności, jednak nie więcej niż do 50% w semestrze.

Osoby, które nie zaliczą nieobecności, nie mogą w pierwszym semestrze złożyć pracy pisemnej, a tym samym uzyskać zaliczenia.

Podstawą wystawienia oceny końcowej w pierwszym semestrze jest ocena pisemnej pracy semestralnej. Ocena końcowa może zostać podwyższona ze względu na dużą aktywność podczas zajęć (zabieranie głosu w dyskusjach, formułowanie pytań, wykazywanie się bardzo dobrą znajomością lektur) w trakcie całego semestru.

W pisemnej pracy semestralnej (ramowa objętość 10 stron) oceniana będzie przede wszystkim (70%) wiedza na temat wybranych aspektów kultury polskiej XX wieku i umiejętność posługiwania się wprowadzonymi podczas zajęć koncepcjami teoretycznymi, a także poprawność językowa i stylistyczna (20%) oraz struktura wypowiedzi pisemnej (10%).

Szacunkowy nakład pracy osoby uczestniczącej w zajęciach:

udział w zajęciach 30h (1 ECTS), przygotowanie do zajęć 60h (2 ECTS), przygotowanie pracy semestralnej 60h (2 ECTS). Łącznie 5 ECTS (150h).

Sposób wykorzystania narzędzi sztucznej inteligencji w pisemnych pracach zaliczeniowych określają zapisy § 3 i 4 uchwały nr 98 Uniwersyteckiej Rady ds. Kształcenia z dnia 8 grudnia 2023 roku. W związku z tym, że jedną z podstawowych umiejętności zdobywanych na kierunkach studiów organizowanych na Wydziale Polonistyki jest sprawne i profesjonalne posługiwanie się polszczyzną pisaną, a w szczególności stylem naukowym, zabrania się wykorzystywania systemów sztucznej inteligencji do korekty i redakcji tekstów.