Polszczyzna kresowa dziedzictwem dawnych wieków

obowiązkowe

Dialektologia 3003-11A3DL
Gramatyka historyczna języka polskiego 3003-11A3GH
Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego 3003-11A2JD

Dialektologia 3003-11A3DL
Gramatyka historyczna języka polskiego 3003-11A3GH
Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego 3003-11A2JD

Student ma wiedzę z zakresu językoznawstwa diachronicznego, dialektologii i gramatyki historycznej języka polskiego.

Zajęcia są przeznaczone dla studentów studiów polonistycznych II stopnia, którzy mają już utrwaloną wiedzę o regionalnym i gwarowym

zróżnicowaniu polszczyzny (zaliczone przedmioty: Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego, dialektologia), w założeniu

również gramatyki historycznej języka polskiego. Ich celem jest poszerzenie wiedzy studentów o stratyfikacji współczesnej i dawnej

polszczyzny, ukazanie losów i sytuacji współczesnej polszczyzny kresowej, która jest dziedzictwem dawnych wieków.

w sali

Celem zajęć jest zaznajomienie studentów z podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi polszczyzny kresowej, jej historii i współczesności. Dzieje tej polszczyzny powstałej na obcym (białorusko-litewskim na północy, ukraińskim na południu) podłożu na ogromnych obszarach na Wschodzie są niezwykłe. Współczesna polszczyzna kresowa to dziedzictwo dawnych wieków i dawnych kontaktów językowych. Zostanie omówione znaczenie tej odmiany polszczyzny w kształtowaniu się języka literackiego, jej rola w kulturze polskiej, cechy polszczyzny kresowej, współczesna sytuacja języka polskiego na Wschodzie i jego funkcjonowanie w warunkach pogranicza językowego, narodowego i kulturowego, jego status i prestiż.

Sytuacja języka polskiego na Wschodzie jest zróżnicowana w zależności od państwa, w którym funkcjonuje, i wciąż się zmienia. Zmienia się zasięg polszczyzny na Wschodzie, jej funkcje, jej kontakty z innymi językami (językiem litewskim, łotewski, rosyjskim, ukraińskim, białoruskim).

Konwersatorium obejmuje następujące zagadnienia:

1. Polszczyzna kresowa i jej użytkownicy dziś. Kwestie terminologiczne. Liczebność społeczności polskiej na Wschodzie.

2. Odrodzenie polszczyzny na Wschodzie czy jej zanik? Status polszczyzny i jej współczesna sytuacja na dawnych Kresach Wschodnich.

3. Polszczyzna kresowa dziedzictwem dawnych wieków. Geneza i chronologia powstania polszczyzny kresowej.

4. Podstawowe enklawy polskojęzyczne, ich powstanie i dzieje. Najważniejsze skupiska Polaków na Wschodzie - autochtoniczne (na byłych Kresach Wschodnich) i przesiedleńcze (Rosja - Syberia, Kazachstan). Kresy północne - Litwa, Łotwa i Białoruś; Kresy południowe - Ukraina, Rumunia (Bukowina).

5. Świadomość narodowa a język. Relacje między identyfikacją narodową a językiem uznawanym za ojczysty. Czynniki integrujące społeczność polską na Wschodzie. Prestiż języka polskiego na Wschodzie.

6. Typy dwu- i wielojęzyczności na Wschodzie. Hierarchia i funkcje poszczególnych języków. Polszczyzna jako język religijny na Wschodzie w Kościele Rzymskokatolickim - kontrowersje.

7. Ogólna charakterystyka polszczyzny kresowej. Zróżnicowanie socjalne, terytorialne, pokoleniowe itp. polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich.

8-9. Polszczyzna północnokresowa i jej cechy konstytutywne.

10-11. Polszczyzna południowokresowa i jej cechy konstytutywne.

12. Słownictwo kresowe (regionalizmy rodzime, archaizmy leksykalne, zapożyczenia). Zapożyczenia ukraińskie, białoruskie i litewskie w historii języka polskiego. Chronologia, zakresy tematyczne, nacechowanie.

13. Literacka polszczyzna północno- i południowokresowa w XVI-XX w.

14. Rola polszczyzny kresowej w kształtowaniu się polskiego języka literackiego.

15. Stylizacja kresowa w literaturze i filmie.

Literatura (do wyboru po ustaleniu z prowadzącą konwersatorium w zależności od zainteresowań uczestników zajęć)

Ackermann I., Granice języka. Samookreślenia Polaków na Białorusi i Litwie, Warszawa 2015.

Bednarczuk L., Językowy obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Millenium Lithuaniae MIX - MMIX, Kraków 2010.

Brzezina M., 2002, Koegzystencja języków etnicznych na Kresach Wschodnich w świetle utworów literackich, [w:] Wielojęzyczność i wielokulturowość na pograniczu polsko–wschodniosłowiańskim, pod red. Z. Abramowicz, Białystok, s. 75-86.

Dubisz St., Status polszczyzny Kresów północno-wschodnich wobec języka innych polonocentrycznych wspólnot komunikatywnych poza granicami kraju, "Acta Baltico-Slavica" XXIV, Warszawa 1999, s. 87-93.

Dzięgiel E., Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich, Warszawa 2003 (wybrane fragmenty).

Eberhardt P., Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998.

Engelking A. , Nacje to znaczy grupy religijne. O wynikach etnograficznych badań terenowych na Grodzieńszczyźnie, "Kultura i Społeczeństwo", rok XL, 1996, nr 1, s. 109-139.

Feleszko K., Bukowina moja miłość, Warszawa 2002 (wybrany fragment).

Garczyńska J., Polacy w Kazachstanie, [w:] tejże, Analiza fonetyczna akcentowanych samogłosek ustnych w mowie Polek z Kazachstanu,

Warszawa 2007, s. 31-42.

Geben K., Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie, Warszawa 2003.

Golachowska E., Jak mówić do Pana Boga? Wielojęzyczność katolików na Białorusi na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2012.

Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Biesiadowska-Magdziarz B.,Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna mówiona, Warszawa 2008.

Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Biesiadowska-Magdziarz B., Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna pisana, Warszawa 2008.

Grek-Pabisowa I., Handke K., Ostrówka M., Zielińska A., Bohatyrowicze sto lat później, Warszawa 1998, s. 15-36.

Historia i współczesność języka polskiego na Kresach Wschodnich, pod red. I. Grek-Pabisowej, Warszawa 1997 (wybrane fragmenty).

Gwary polskie na Litwie. Przewodnik multimedialny po gwarach polskich na Litwie, pod red. K. Rutkowskiej, http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt/

apie/straipsniai

Język a tożsamość na pograniczu kultur, pod red. E. Smułkowej i A. Engelking, Białystok 2000.

Karaś H., Gwary polskie na Kowieńszczyźnie, Warszawa-Puńsk 2002.

Karaś H., Język polski pogranicza litewsko-łotewsko-białoruskiego w świetle frekwencji cech językowych, Warszawa 2017; dostęp: https://

depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/16765/Kara%C5%9B%20H.%2C%20J%C4%99zyk%20polski%20pogranicza%20litewsko-

%C5%82otewsko-bia%C5%82oruskiego.pdf?sequence=1&isAllowed=y

H. Karaś, Odrodzenie polszczyzny czy jej zanik? O sytuacji języka polskiego na dawnych Kresach Wschodnich, „Poradnik Językowy” 2015, z. 8, s. 18-35.

Karaś H., Uwagi o sytuacji języka polskiego na Łotwie, [w:] Język polski w kraju i za granicą, pod red. B. Janowskiej i J. Porayskiego-Pomsty, t. I, Warszawa 1997 , s. 52-61.

Konczewska K., Polacy i język polski na Grodzieńszczyźnie, Kraków 2021.

Kozłowska-Doda J., Tożsamość, losy i język najstarszych mieszkańców okolic Dociszek na Białorusi (na podstawie badań terenowych z przełomu XX i XXI w.), Lublin 2021.

Krasowska H., Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, Warszawa 2012.

Krasowska H., Pokrzyńska M., Suchomłynow L., Świadectwo zanikającego dziedzictwa. Mowa polska na Bukowinie. Rumunia – Ukraina, Warszawa 2018, dostęp:

http://polonia.org.ua/assets/files/Swiadectwo_zanikajacego_dziedzictwa_Mowa_polska_na_Bukowinie_Rumunia-Ukraina.pdf

Kresa M., Filmowa stylizacja gwarowa na przykładzie lwowskiego bałaku w polskich filmach fabularnych (1936-2012), Warszawa 2019.

Kresy - pojęcie i rzeczywistość, pod red. K. Handke, Warszawa 1997 (wybrane artykuły).

Kurzowa Z., Elementy kresowe w języku powieści powojennej, Wrocław 1975.

Kurzowa Z., Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa-Kraków 1993.

Kurzowa Z., Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, wyd. II rozszerz., Warszawa-Kraków 1985.

Lewaszkiewicz T., Język powojennych przesiedleńców z Nowogródka i okolicy, Poznań 2017.

Morita K., „Mowa prosta” − kresowy fenomen etniczny i lingwistyczny, [w:] tegoż, Przemiany socjolingwistyczne w polskich społecznościach na Litwie (region trocki) i Białorusi (region iwieniecki),Warszawa 2006, s. 126-149.

Ostrówka M., 2005, Regiolekt polski na Łotwie, BPTJ LXI, s. 87-99.

Pihan-Kijasowa A., Literacka polszczyzna Kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka, Poznań 1999.

Pihan-Kijasowa A., Pochodzenie i rozwój polszczyzny północnokresowej w dotychczasowych badaniach wobec teorii wspólnot komunikatywnych, "Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza", 8, 2001, s. 113-125.

Pogranicza Białorusi w perspektywie interdyscyplinarnej, pod red. E. Smułkowej i A. Engelking, Warszawa 2007.

Rieger J., Szanse przetrwania czy odrodzenia się polszczyzny kresowej, "Prace Filologiczne" 2019, t. 73, s. 343-368.

Rieger J., Masojć I., Rutkowska K., Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa 2006.

Rieger J., Język polski na Kresach, Warszawa 2019.

Sawaniewska-Mochowa Z., Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej XIX wieku, Bydgoszcz 2002.

Sicińska K., Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii), Łódź 2013.

Smułkowa E. (red.), Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność, t. I. Historia regionu. Charakterystyka socjolingwistyczna. Świadectwo mieszkańców, Warszawa 2011.

Smułkowa E. (red.),Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność, t. II. Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski), Warszawa 2009.

Smułkowa E., Badanie pograniczy językowych – uwagi metodologiczne, Gwary Dziś, t. 2. Regionalne słowniki i atłasy gwarowe, Poznań 2002, s. 45-56.

Straczuk J., Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie, Warszawa 1999.

Turska H., Prowincjonalizmy językowe w "Panu Tadeuszu", [w:] "Studia nad Polszczyzną Kresową", pod red. J. Riegera, t. VII, 1991, s. 51-69.

Turska H., 1939/1982, O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. Przedruk zachowanych fragmentów książki autorki napisanej w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej, [w:] Studia nad polszczyzną kresową, t. I, 1982, pod red. J. Riegera i W. Werenicza, s. 19-121.

Urbańczyk S., Polski kresowy dialekt literacki? ZPSS, 1983, s. VI, s. 435-445.

Walczak B., 1995, Po co i jak badać gwary polskie na Ukrainie? [w:] Studia nad Polszczyzną Kresową, t. VIII, Warszawa, s. 13-21.

Werenicz W., Uwagi do badań nad polskim dialektem kresowym na Ukrainie, Język Polski Dawnych Kresów Wschodnich, t. I, Warszawa 1996, s. 125-130.

Zdaniukiewicz A., O powstaniu i rozwoju języka polskiego na kresach wschodnich - polemicznie, „Poradnik Językowy” 1993, z. 6, s. 327-340

Żebrowska A., Komarowszczyzna. Język pogranicza białorusko-polsko-litewskiego, Poznań 2019.

Student

WIEDZA

1. Ma podstawową wiedzę o polszczyźnie kresowej funkcjonującej w warunkach wielojęzyczności i pogranicza językowego.

2. Zna i rozumie rolę języków: litewskiego, białoruskiego, ukraińskiego w kształtowaniu się polszczyzny na Wschodzie.

3. Zna metodologie badań pogranicza językowego i teorię kontaktów językowych.

4. Zna podstawową terminologię językoznawczą w języku polskim, w szczególności tę dotyczącą języka polskiego funkcjonującego poza

granicami kraju.

5. Posiada wiedzę o podstawowych cechach polszczyzny kresowej i o sytuacji współczesnej tej odmiany języka polskiego.

UMIEJĘTNOŚCI

1. Potrafi wskazać elementy języka będące charakterystycznymi zjawiskami dla kresowej odmiany języka polskiego.

2. Wyszukuje, analizuje, ocenia, selekcjonuje i wykorzystuje informacje ze źródeł pisanych i elektronicznych, dotyczących polszczyzny na

Wschodzie, w szczególności sprawnie posługuje się różnego rodzaju słownikami i monografiami dotyczącymi polszczyzny na Wschodzie.

3. Pisząc pracę zaliczeniową, samodzielnie zdobywa wiedzę i rozwija umiejętności badawcze, kierując się wskazówkami opiekuna

naukowego.

4. Umie posługiwać się podstawowymi ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla filologii polskiej;

5. Czyta, interpretuje i analizuje teksty o charakterze naukowym i poprawnie stosuje poznaną terminologię językoznawczą.

6. Ma umiejętność właściwego doboru argumentów, z wykorzystaniem poglądów innych autorów, oraz umiejętność poprawnego formułowania wniosków, które wykorzystuje przy pisaniu pracy zaliczeniowej.

7. Dobiera strategie argumentacyjne, na poziomie elementarnym konstruuje krytyczne argumenty, formułuje odpowiedzi na krytykę.

8. Wykorzystuje narzędzia wyszukiwawcze właściwe dla filologii polskiej.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

1. Docenia znaczenie badań językoznawczych, zwłaszcza badań kontaktów językowych.

2. Ma świadomość znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych.

3. Jest świadomy posiadanej przez siebie wiedzy i zna zakres nabytych umiejętności, rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się i

rozwoju.

4. Umie współpracować w grupie i jest otwarty na nowe idee i gotów do zmiany opinii w świetle dostępnych danych i argumentów.

5. Rozumie problematykę etyczną związaną z odpowiedzialnością za trafność przekazywanej wiedzy, z uczciwością naukową oraz rzetelnością i uczciwością w sytuacji prowadzenia sporów naukowych i ideowych.

6. Wykazuje motywację do zaangażowanego uczestnictwa w życiu naukowym i kulturalnym.

7. Ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej dla kształtowania się więzi społecznych.

8. Traktuje język jako integralną część kultury i historii danego narodu.

Zaliczenie na ocenę, które student otrzymuje na podstawie obecności na zajęciach i pracy semestralnej.

Obecność i aktywność na zajęciach – 50% (możliwe 2 nieobecności), praca na wybrany przez studenta temat dotyczący problematyki

omawianej na zajęciach – 50%.

brak