Historia Bałkanów

fakultatywne

HISTORIA POWSZECHNA. HISTORIA LITERATUR BASENU MORZA ŚRODZIEMNEGO (na poziomie podstawowym)

Student powinien posiadać podstawową wiedzę z zakresu historii powszechnej, a także antropologii kultury, powinien umieć rozróżniać pojęcia takie, jak „ideologia”, „mit”, „utopia”, „pamięć”, „tradycja”, „kanon literacki”, „kanon narodowy”.

Wykład Historia Kultury Bałkanów poświęcony jest Bałkanom rozumianym, jako całość historyczna, mentalna i lingwistyczna. Zakres tematyczny obejmuje dzieje regionu sprzed wejścia Osmanów, późny okres Bizancjum ze względu na konieczność wyjaśnienia kulturotwórczej roli imperium, procesów i dróg chrystianizacji, łącznie z problematyką kształtującego się kanonu chrześcijaństwa wschodniego, jako jednego z kluczowych wyróżników późniejszych Bałkanów. Istotną część wykładu stanowi prezentacja specyfiki piśmiennictwa kręgu Graeco-Byzantina w czasach średniowiecza i jego swoiste „trwanie” w czasach Sułtanatu. Prezentowane są drogi i charakter procesów islamizacji, tworzenia się pograniczy chrześcijańskich i osmańskich, jako granic Bałkanów historycznych, omawiany jest początek, rozwój procesów narodotwórczych na Bałkanach i tworzenie się państw narodowych (XIX - XXI). Problematyka wykładu obejmuje okres od średniowiecza do pojawienia się nowych państw w wieku XXI po rozpadzie Jugosławii.

Tematem wykładu są Bałkany rozumiane, jako całość historyczna i mentalna, co jest pochodną ich lingwistycznej jedności. Zakres tematyczny obejmuje także dzieje Półwyspu Bałkańskiego sprzed wejścia Osmanów, przede wszystkim późny okres Bizancjum ze względu na konieczność wyjaśnienia kulturotwórczej roli imperium, a także procesów i dróg chrystianizacji. Omawiana jest także problematyka kształtującego się kanonu chrześcijaństwa wschodniego i towarzysząca temu procesowi dyskusja zarówno wokół dopuszczalności wizerunków, jak i ruchów religijnych (chrześcijańskich i niechrześcijańskich) uznawanych w różnym okresie za heretyckie jako jednego z kluczowych wyróżników późniejszych Bałkanów kulturowych. W drugim semestrze prezentowane są drogi i charakter procesów islamizacji, tworzenia się pograniczy chrześcijańskich i osmańskich, jako granic Bałkanów historycznych, omawiany jest także początek i rozwój procesów narodotwórczych na Bałkanach i tworzenie się państw narodowych od XIX wieku po wiek XXI. W tej części wykładu omawiany jest zarówno wpływ idei słowiańskiej wzajemności i rosyjskiego słowianofilstwa, jak i znaczący dla kształtu ideologii narodowych na Bałkanach, kontekst idei pan hellenistycznej. Osobnym tematem jest kwestia kształtujących się separatyzmów narodowych począwszy od XIX wieku, poprzez okres wojen bałkańskich i drugiej wojny światowej, aż po ostanie wojny na Bałkanach w końcu XX wieku. Problematyka wykładu obejmuje zatem okres od średniowiecza po czasy rozpadu Jugosławii w końcu XX wieku i pojawienia się nowych państw w wieku XXI.

1. WYJAŚNIENIE POJĘĆ

Geneza nazwy i pojęcia Bałkany; Bałkany lingwistyczne; Bałkany kulturowe / mentalne; Półwysep Bałkański.

2. GRANICE BAŁKANÓW I EUROPY. KSZTAŁTOWANIE SIĘ ANTEMURALE CHRISTIANITATIS

Pogranicze Wojskowe- Habsburskie; Pogranicze Weneckie – Dalmatyńskie; Pogranicze Tureckie – Bośnia

3. MAPA RELIGIJNA BAŁKANÓW

Czasy przed - osmańskie: krąg Byzantina, a krąg Latina; Chrystianizacja i slawizacja; misja Cyryla i Metodego wśród Słowian; Septuaginta – Wulgata- Biblia Słowiańska; chrystianizacja Bułgarii i Dalmacji; głagolityzm i jego funkcja na pograniczu Byzantina i Latina; Kościół Bośniacki i jego hybrydalność; alfabety: glagolica, cyrylica, bosančica; sekty, herezje i ruchy religijne w czasach przed wejściem Osmanów i ich sposób istnienia w czasach osmańskich; bogomilstwo – powstanie i historia sekty; pamięć o bogomilstwie w czasach nowożytnych; hesychazm i jego znaczenie dla kształtu prawosławia na Bałkanach; bektaszyzm i jego funkcje tożsamościowe w XIX w.; dynowizm i jego pozareligine funkcje.

4. CZASY OSMAŃSKIE. WŁADZA. RELIGIA

(turecki system lenny; autokefalia w czasach sprzed wejścia Osmanów i w czasach osmańskich – Patriarchat w Peci i Arcybiskupstwo Ochrydzkie; organizacje reprezentujące chrześcijan w czasach osmańskich – Patriarchat w Konstantynopolu, fanarioci i ich funkcja w Imperium Osmańskim)

5. TERYTORIA W CZASACH PRZED OSMANAMI I W CZASACH OSMAŃSKICH

Dalmacja – Iliria/Iliryk; Slawonia; Bośnia i Hercegowina; Primorje – Dukla – Zeta – Czarnogóra; Zagorje – Raška – Serbia; Kosowo – Albania; Macedonia – Bułgaria

6. TRADYCJE PROTEKTORATU NA BAŁKANACH

(tradycje protektoratu na Bałkanach – protektoraty habsburskie nad ludnością katolicką i protektorat rosyjski nad prawosławnymi; rola diaspory w procesach narodotwórczych na Bałkanach – serbska diaspora i metropolia w Karłowicach)

7. PRAWO ZWYCZAJOWE NA BAŁKANACH

(albański kodeks Lekë Dukagjinit i prawo zwyczajowe wśród Słowian na Bałkanach)

8. PROBLEM „DŁUGIEGO ŚREDNIOWIECZA” KRĘGU BYZANTINA

Slavia Orthodoxa w rzeczywistości kulturowej czasów przed osmańskich; sposób istnienia szkół piśmienniczych Słowian prawosławnych w czasach Sułtanatu na Bałkanach – szkoły piśmiennicze na ziemiach bułgarskich, macedońskich i serbskich; rola ośrodka piśmiennictwa średniowiecznego w Račy; Serbowie węgierscy (habsburscy) i ośrodek we Fruškiej Gorze; ksztaltowanie sie ośrodka serbskiej diaspory w Karłowicach; rola Karłowic jako ogniwa między Latina i Slavia Orthodoxa na Bałkanach – piśmienictwo XVIII wieku.

9. PISARZE HISTORYCZNI XVIII w. I ICH ROLA W PODTRZYMYWANIU ŚWIADOMOŚCI TERYTORIALNEJ NA BAŁKANACH

(Đođe Branković (1645-1711); Pavel Julinac (1730 – 1785);Zaharija Orfelin (1726-1785);Jovan Rajić (1726-1801);Paisij Chilendarski (1722 -1773) ; Kwestie językowe na Bałkanach. Literatura wysoka i literatura niska i języki jej przypisane)

10. SLAWIZACJA ANTYKU NA BAŁKANACH. KONTEKSTY

Kontekst Kronik polskich (Marcin Kromer; Maciej Stryjkowski; Piotr Skarga; Vinko Pribojević – De origine successibusque Slavorum (1525) i recepcja jego dzieła w kręgu chorwackim; Dubrownik i Dalmacja - ich rola jako ośrodków slawizacji wątków antycznych. Recepcja dzieła dubrownickiego benedyktyna Mavro Orbiniego Il regno degli Slavi (1601) w dwu odmiennych kręgach kulturowych: Chorwacka recepcja dzieła Orbiniego i rola kulturowego pośrednictwa XVII- wiecznego polihistora chorwackiego Luciusa (Ivana Lučicia) dla kręgu Slavia Orthodoxa – ośrodek w Karłowicach; Junije Palmotić (1606-1657), dubrownicki patrycjusz i jego rola w slawizacji wątków antycznych; Serbska recepcja dzieła Orbiniego w latach 40-tych XVIII wieku i rola ośrodka w Karłowicach; Stemmatographia Pavao Rittera Vitezovicia (1652-1713) i jej serbska przeróbka Hristofora Žefarovicia, przedstawiciela rusko-słowiańskiej szkoły piśmienniczej w Karłowicach; Rola ruskiej redakcji cerkiewnosłowiańskiego jako pośrednika kulturowego miedzy łacińskim Zachodem, a cerkiewnosłowiańskim Wschodem na Bałkanach; Dwie redakcje cerkiewnosłowiańskiego w serbskim kręgu piśmienniczym i ich rola w procesach narodotwórczych na Bałkanach Słowiańskich; Literatura franciszkańska jako ogniwo pośrednie między kręgiem elitarnym i popularnym w slawizacji antyku. Andrija Kačić-Miošić (1704-1760), franciszkanin z Dalmacji i jego Razgovor ugodni naroda slovinskoga (1756); ośrodek piśmienniczy w Karłowicach i jego podwójna rola; pośrednictwo między łacińskim Zachodem ( i chorwackim Śródziemnomorzem), a kręgiem Byzantyna, utrwalające fałszywy obraz Słowian – bezpośrednich spadkobierców kultury antycznej; kwestia pośrednictwa między Europą prądów oświeceniowych, a osmańskimi Bałkanami; drogi okcydentalizacji tureckiej Europy.

11. KONTEKST IDEOLOGII

Idea wzajemności słowiańskiej - inspirująca rola Stanisława Staszica; Jan Kollár i jego O literalnej vzájemnsoti mezi kmeny a nařečimi slavensými (1836) ;Vaclav Hanka i rola jego falsyfikatów z lat 1817-18 ;Pavel Josef Šafařik ; Austroslawizm lat 40-tych XIX wieku: austroslawizm szlachecki i austroslawizm liberalny; Iliryzm jako nawiązująca do czasów antycznych propozycja zjednoczeniowa: pojęcie „Ilirii” i „Iliryku” ; rola antycznych map i kronik w kształtowaniu wizji terytoriów na początku XIX wieku; Sytuacja językowa wśród Chorwatów i wśród Serbów ;Koncepcja językowa Ljudevita Gaja ;Serbski kontekst: koncepcja przestrzeni i języka Dositeja Obradovicia i Vuka Karadžicia; Jugoslawizm chorwacki biskupa Josipa Juraja Strossmayera. Kontekst ideowy Hotelu Lambert. Rola agentów ks. Adama Czartoryskiego na Bałkanach; Słowianofilstwo rosyjskie lat 40-tych XIX wieku i jego rola wśród Słowian na ziemiach bułgarskich i macedońskich. Rosyjski panslawizm po 1856 roku i jego rola w kształtowaniu postaw politycznych na Bałkanach; podróże rosyjskich słowianofilów na Bałkany i ich inspirująca rola dla przemian świadomościowych wśród elit słowiańskich na Bałkanach. Prace Jurija Wenelina; Słowiański Komitet Dobroczynny i jego rola na Bałkanach Słowiańskich; rola ideologii słowiańskich w środowisku zhellenizowanych Słowian z ziem bułgarskich i macedońskich; szkolnictwo helleńsko-słowiańskie jako etap pośredni między świadomością wspólnoty chrześcijan prawosławnych w czasach Sułtanatu, a kształtowaniem się nowoczesnej świadomości etnicznej i narodowej odrębności.

12. AUTOKEFALIA NA BAŁKANACH

Rola patriarchatu konstantynopolitańskiego w czasach osmańskich; specjalna pozycja fanariotów; sytuacja serbska (Patriarchat w Peci i w Karłowicach) na tle sytuacji innych chrześcijan (Bułgarzy, Albańczycy, Grecy). Walka o egzarchat na ziemiach bułgarskich i macedońskich; misje unickie wśród Słowian prawosławnych na ziemiach macedońskich i ich rola w kształtowaniu się separatyzmu; Kościoły autokefaliczne na Bałkanach w XIX i XX wieku.

13. KSZTAŁTOWANIE SIĘ SEPARATYZMÓW NA BALKANACH W XIX i XX (XXI) w.

Kwestia grecka i kwestia serbska; kwestia bułgarska i kwestia albańska; kwestia macedońska; Bośnia, Sandżak. Kosowo, Czarnogóra.

LEKTURY OGÓLNE

1. E..Gellner, Narody i nacjonalizmy, Warszawa 1991.

2. D. Smith, National Identity, London 1991.

3. J.Topolski (red.) Studia nad świadomością historyczną Polaków, Poznań 1994.

4. A.D. Smith, Nations and Nationalism in Global Era, 1995.

5. B.Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Warszawa 1997.

6. A.D. Smith, Myths and Memories of Nation, 2000.

7. D. Smith, The Antiquity of Nations, Polity Press Cambridge 2004.

8. Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, pod red. A.Szpocińskiego, Warszawa 2009.

9. J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006, ss. 11- 31; 76- 97; 131 – 148.

10. Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, opracowali, Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, redakcja A. Mencwel, Warszwa 2005.

11. Jan Pomorski, Punkt widzenia we współczesnej historiografii, Punkt widzenia w języku i kulturze, Lublin 2004, s. 11 – 32.

LEKTURY OBOWIĄZKOWE

12. A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 1964.

13. T.Wasilewski, W.Felczak, Historia Jugosławii, Wrocław 1985.

14. R.J.Crampton, A Short History of Modern Bulgaria, Oxford 1987

15. T.Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988.

16. H. Pozzi, Black Hand over Europe, Zagreb 1994 (first edition published may 1935)Nedret Kuran Burçoğlu (edited by).

17. L. Wolff, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford University Press 1994.

18. J. Rapacka, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosowiańskiej, Warszawa 1995.

19. J.Sujecka, Bułgarska idea narodowa i jej okcydentalistyczno- słowianofilskie konteksty. Na przykładzie twórczości Iwana Wazowa. Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1995.

20. J. Rapacka, Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa 1997

21. Maria Todorova, Imagining the Balkans, Oxford University Press, Inc. New York, 1997

22. T. Dąbek – Wirgowa, Pogranicze historii i mitu. Współczesne aktualizacje XIX-wiecznych mitów narodowych na obszarze bułgarskim i macedońskim (w:) Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów, pod red. M. Bobrownickiej, L. Suchanka i F. Ziejki, Karaków 1997.

23. I.Banac, Ten National Question in Yugoslavia. Origins, History,Politics. 1918-1945, Cornell University Press, IIthaca and London 1998.

24. B. Jelavić, History of the Balkans Eighteenth and Nineteenth Centurie, volume I, II vols. Cambridge, 1983..

25. The Image of the Turk in Europe from the Declaration of the Republic in 1923 to the 1990S, Istambul 2000.

26. J.Sujecka, Ikona domu, Instytut Slawistyki PAN,Warszawa 2000.

27. M. Mazower, The Balkans. A short History, Weidenfeld & Nicolson 2000.

28. I.Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Wrocław 2001.

29. M. Glenny, The Balkans. Nationalism, War and Great Powers, 1804-1999, London (1999) 2001.

30. N. Malcolm, Kosovo. A short History, London (1996) 2002.

31. N. Malcolm, Bosnia. A short History, London (1998) 2002.

32. The national Idea as a Research Problem, edited by Jolanta Sujecka, SOW, Warsaw 2002

33. S. Resic & B. Törnquist-Plewa (eds.), The Balkan in Focus. Cultural Boundaries in Europe, Nordic Academic Press 2002, pp. 234.

34. M.Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, 2003.

35. E. Znamierowska- Rakk, Federacja Słowian Południowych w polityce Bułgarii po II wojnie światowej. Korzenie, próby realizacji, upadek , Warszawa 2005.

36. Pål Kolstø (ed.), Myth and Boundaries in South – Eastern Europe, London 2005, pp. 357.

37. G.Szwat-Gyłybowa, Haeresis Bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku, Instytut Slawistyki PAN Warszawa 2005.

38. M. Mazower, Salonica. City of Ghosts. Christians, Muslims and Jews 1430-1950, London 2005.

39. W. Konarski, A. Koseski (red.), Bałkany. Etnokulturowe podloże konfliktów, Pułtusk 2006.

40. Territorialism and Identity, ed. by Jolanta Sujecka with assistance W.J.Burszat, J.Serwański, special issue „Sprawy Narodowościowe” 2007, zeszyt 31.

41. B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, Kraków 2007.

42. J. Sujecka , Konceptualizacje Bałkanów w : Ukraińskie transgresje XX-XXI wieku. Uwolnić przyszłość od przeszłości. Uwolnić przeszłość od przyszłości. Kultura - Historia – Polityka. Panu Profesorowi Telesforowi Poźniakowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, red. naukowa Agnieszka Matusiak, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław-Lwów, 2012,62-71.

43. J.Sujecka, “The Continuity and Discontinuity. The Question of Territorialism and Double Identity from the Perspective of 20th Century Macedonia” Colloquia Humanistica 1, Warsaw 2012, pp. 33-43.

44. J. Sujecka (ed.)Macedonia: Land, Region, Borderland, Warsaw 2013.

45. Brkić, Aleksandar, (Re)constructing national and supranational identities: The Balkans and the European Union, Amsterdam: European Cultural Foundation, 2014.

46. I. Sawicka, J. Sujecka, Wprowadzenie do bałkanologii. Etnosy-Języki-Areały-Konceptualizacje, Instytut Slawistyki PAN, Fundacja Slawistyczna, Warszawa 2015.

Wykład realizuje następujące wyzwania kierunkowe: Historie i tożsamości oraz Kultury i religie, realizuje humanistyczny i społeczny moduł kształcenia.

Wykład poświęcony jest historii Bałkanów, jako całości historycznej i kulturowej , co umożliwia zrozumienie genezy konfliktów etnicznych i religijnych, a także dzisiejszej skomplikowanej sytuacji regionu, ale również bogactwa kulturowego, będącego następstwem wielu wpływów kulturowych.

Student w zakresie wiedzy ma podstawową wiedzę o rodzajach oraz specyfice przedmiotowej i metodologicznej dyscyplin, które dotyczą studiów nad kulturą, zna podstawową terminologię z zakresu literaturoznawstwa i kulturoznawstwa, zna podstawową terminologię z zakresu historii sztuki, ma uporządkowaną wiedzę na temat kultury i języka wybranego regionu Śródziemnomorza, zna najważniejszych twórców kultury europejskiej, zna klasycznych autorów filozoficznych oraz ich idee, ma podstawową wiedzę na temat współczesnego życia kulturalnego w Polsce oraz w wybranym kraju Śródziemnomorza.

Student w zakresie kompetencji społecznych ma świadomość dynamicznego rozwoju kultury i pojawiania się nowych metod i paradygmatów badawczych, ma świadomość znaczenia dziedzictwa antyku w kulturze Europy, rozumie wagę zachowania bogactwa, integralności oraz świadomości dziedzictwa kulturowego Europy, w tym poszczególnych tradycji Śródziemnomorza.

W trakcie wykładu możliwe są kolokwia (nie na ocenę) ale sprawdzające rozumienie terminologii używanej na wykładzie, przedmiot kończy się egzaminem ustnym, przy czym student sam wybiera temat, który ma wykraczać poza wykład, ma dotyczyć jednego zagadnienia, które student sam proponuje (w porozumieniu z prowadzącą) i które sam przygotowuje (korzystając z konsultacji).

Egzamin ustny

W trakcie wykładu przewidziane są krótkie, kolokwia sprawdzające rozumienie przez studentów terminologii stosowanej przez wykładowcę. W rocznym cyklu kilka wykładów jest ilustrowanych materiałem filmowym.