Dziwność, niesamowitość, zagadkowość jako elementy konstrukcyjne prozy XIX i XX wieku

ogólnouniwersyteckie

Na wybranych przykładach wybitnych utworów analizie poddany zostanie różny sposób konstruowania dziwności, niesamowitości, zagadki w prozie niemieckojęzycznej (w narracji, budowie postaci, świata przedstawionego, środki językowe). Zadamy więc znane pytanie, sformułowane przez Borisa Eichenbauma: Jak to jest zrobione? (tj. czy groza, lęk są wywołane przez wytworzenie atmosfery niesamowitości – zastosowanie niedomówień, czy też przez zderzenie symboliczności i codzienności, fantastyki i realności („New Weird” genre), a może zaprezentowanie zła ludzi „zwykłych” ?

Sprawdzimy, czy te sposoby różnią się w XIX i XX wieku, dochodząc w naszej refleksji do ułożonej przez Petera Handke antologii z 1969 roku pod znamiennym tytułem: Unser gewoehnlicher Schreck (Nasz zwyczajny strach). Przy okazji analizy utworów literackich sprawdzimy przydatność postulatów teorii afektywnej.

Na wybranych przykładach wybitnych utworów analizie poddany zostanie różny sposób konstruowania niesamowitości, zagadki, głównie w prozie niemieckojęzycznej, (w narracji, budowie postaci, świata przedstawionego, środki językowe). Zadamy więc znane pytanie, sformułowane przez Borisa Eichenbauma: Jak to jest zrobione? (tj. czy groza, lęk są wywołane przez wytworzenie atmosfery niesamowitości – zastosowanie niedomówień, czy też przez zderzenie symboliczności i codzienności, fantastyki i realności („New Weird” genre), a może zaprezentowanie zła ludzi „zwykłych” ? Sprawdzimy, czy te sposoby różnią się w XIX i XX wieku, dochodząc w naszej refleksji do ułożonej przez Petera Handke antologii pod znamiennym tytułem: Der gewoehnliche Schreck:Horrorgeschichten (Nasz zwyczajny strach) z 1969 roku.

Przy okazji analizy sprawdzimy przydatność postulatów teorii afektywnej.

„Przedmiotem humanistycznego „zwrotu afektywnego” nie są afekty same w sobie, lecz teksty kultury - literackie, wizualne i plastyczne przedstawienia usiłujące zapośredniczyć czy wprost reprezentować stany afektywne. Badanie takich obiektów kultury odpowiada zatem podstawowym kompetencjom badaczy humanistycznych, literaturoznawców, historyków sztuki, kulturoznawców, estetyków, filmoznawców, czy muzykologów. „Przekształcanie cech przedmiotu w kategorie analityczne” opiera się m.in. na praktyce opisu takich reprezentacji – jednak nie przez aplikowanie zastanych teorii, lecz przez każdorazowo ponawiane próby konstruowania mikroteorii adekwatnych do opisywanego dzieła czy zjawiska estetycznego. Dochodzi tym samym do zmiany postawy, a być może także wrażliwości badawczej: istotne okazuje się wyczulenie na to, co niuansowe, pozornie marginalne, przypadkowe, co zwykle lokuje się na poziomie przedpojęciowym, a co na różne sposoby znajduje odpowiedniość w języku/obrazie, niejednokrotnie objawiając się via negativa (np. przez zakłócenia, zerwania ciągłości logicznej, powtórzenia, przejęzyczenia, niedopowiedzenia, skumulowania, zawieszenia, szczeliny, pęknięcia). I właśnie owe „różne sposoby”, czyli techniki i środki artystycznego przekazu tego, co odczuciowe i z zasady opierające się reprezentacji, są właściwym przedmiotem naukowego namysłu badaczy lokujących się w nurcie „zwrotu afektywnego”. Okazuje się bowiem, że tak, jak właściwie każde przedstawienie w mniejszym lub większym stopniu zawiera w sobie znaki czy sygnały takich nie- czy przed-intelektualnych komponentów, tak cała kultura tworzona jest przez oddziaływania ekonomii afektywnych, energetyczne przepływy oraz pola afektywnych i emocjonalnych napięć tworzonych, emitowanych, transponowanych i odczuwanych przez rozmaite wspólnoty (symboliczne i wyobrażone, czytelnicze i estetyczne, instytucjonalne i rodzinne, polityczne i ideologiczne itd.).” Agnieszka Dauksza, z opisu projektu pt. „Afekt w literaturze i teorii modernizmu” nr projektu 2016/20/T/HS2/00106.

Lista proponowanych lektur:

S. Freud, Niesamowite, w: Pisma psychologiczne, Dzieła t. III, 2021.

H. Kleist, Zaręczyny na San Domingo

E. A. Poe, Zagłada domu Usherów

E. T. A. Hoffmann, Złoty garnek

E. T. A. Hoffmann, Piaskun

H. von Hofmannstahl, Baśń 672 nocy

A. Schnitzler, Pamiętnik Redegondy

F. Kafka, Prometeusz, Milczenie syren

F. Kafka, Myśliwy Grakchus

F. Kafka, Lekarz wiejski

G. Meyrink, Mózg, który wyparował; Preparat

G. Meyrink, Golem

A. Döblin, Mord na kwiecie kaczeńca

A. Kubin, Po tamtej stronie

Wyzwania kierunkowe:

Demos i polis:

– jednostka a zbiorowość

Mądrość i filozofia:

– filozofia i psychologia wobec wyzwań współczesności

– problematyka etyczna w tekstach kultury

– wrażliwość filozoficzna jako sposób doświadczania świata

Historie – dyskursy – tożsamości

– tożsamość indywidualna i zbiorowa

– kultura literacka

– język, znak, świadomość

Gerard Koziełek, Wstęp, w: Czarny pająk. Opowieści niesamowite z literatury niemieckojęzycznej, Wrocław 1988, s. 5- 31.

Hubert Orłowski, Posłowie, w: Gabinet figur woskowych. Opowieści niesamowite, Poznań 1980, s. 299-303.

Kultura afektu. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. R. Nycz, A. Łebkowska i A. Dauksza, IBL PAN, Warszawa 2015.

1. wiedza (K_W05)

zna podstawowe metody analizy i interpretacji tekstów kultury

2. umiejętności (K_U02, K_U03, K_U11)

dokonywać analizy dzieł sztuki oraz tekstów naukowych i materiałów źródłowych za pomocą odpowiednich narzędzi badawczych

skontekstualizować dzieło kultury w odniesieniu do czasu jego powstania i momentu lektury

przygotować wystąpienie ustne uwzględniające potrzeby odbiorców

3. kompetencje społeczne (K_K07)

przestrzega zasady tolerancji, rozumie dziedzictwo kulturowe i ma poszanowanie dla różnic kulturowych

Dopuszczalne dwie nieobecności.

Ocena ciągła i końcowa. Ocenie podlega przygotowanie do zajęć (znajomość tekstów) w ciągu semestru i merytoryczna aktywność w dyskusji oraz referat indywidualny lub praca pisemna.

Ustne (referat) lub praca pisemna. Ocenie podlega praca lub referat (oddany w formie pisemnej po jego wygłoszeniu dla grupy), tj. konstrukcja, treść, aparat naukowy- przypisy i bibliografia, użyta literatura przedmiotu, sposób analizy, rzetelność przygotowania.