Optyczna nieświadomość: film, awangarda, filozofia

seminaria monograficzne

Seminarium ma na celu zbadanie, jak eksperymenty fotograficzne i filmowe wpłynęły na kształtowanie się nowych form przekazu wizualnego oraz do jakiego stopnia odkrycia awangardy umożliwiają nowe sposoby filozoficznego namysłu nad obrazem. Sięgniemy do tekstów teoretycznych awangardy filmowej i fotograficznej, zarówno historycznej, jak i późniejszych nurtów eksperymentalnych. Zastanowimy się, w jaki sposób filozoficzne koncepcje obrazu fotograficznego i filmowego pozwalają uchwycić i opisać specyfikę eksperymentu filmowego. Maurice Merleau-Ponty zauważył, że kino pozwoliło nie tylko na odkrycie reprezentacji ruchu, umożliwiło również nowy sposób symbolizacji myśli – ujawniło ruch reprezentacji. Zbadamy, czy filmowe pojęcia kadru, ruchu, montażu, fotogenii można również odnieść do reguł tworzenia przedstawień pojęciowych. W jaki sposób kino ukazuje ruch myśli a w jaki sposób pozwala puścić myśli w ruch?

Pojęcie „optycznego nieświadomego” („das optische Unbewußte”) zostało wprowadzone przez Waltera Benjamina w tekście z 1931 roku „Mała historia fotografii”. Nowa technika wytwarzania obrazów sprawia, że dostępne stają się człowiekowi zjawiska wcześniej niewidoczne, nie dające się przedstawić, jak „ułamek sekundy stawiania kroku”. Aparat fotograficzny, kamera filmowa pozwalają na podświadomą eksplorację przestrzeni, wyzwoloną spod cenzury świadomości. Jak pisze Benjamin, człowiek „poznaje zjawiska optycznie wymykające się świadomości, tak jak o podświadomych poglądach dowiaduje się dzięki psychoanalizie”. Fotografia i film nie tylko pozwalają zobaczyć więcej. Sprawiają przede wszystkim, że patrzymy na świat inaczej. Benjamin głęboko ufał w emancypacyjny potencjał filmu awangardowego. Wiarę tę dzielił z przedstawicielami pierwszej awangardy (min. Moholy-Nagy, Lissitzky, Eisenstein, Wiertow, Epstein, Heartfield) oraz innymi filozofami, jak Siegfried Kracauer.

W roku 1993 pojęcie „optycznej nieświadomości” przywołała amerykańska teoretyczka sztuki Rosalind Krauss. Wskazała z kolei na nieprzejrzystość, zaburzenia porządku przedstawienia, komplikujące rozpoznawalność widzialnych figur, wprowadzające wieloznaczność i naddeterminację. Benjaminowska „optyczna nieświadomość” opisuje rozmaitość i nadmiar zjawisk wizualnych ujawnianych przez fotografię i film. Krauss zwraca natomiast uwagę na niewidzialną sferę, poza możliwościami reprezentacji, wywierającą bezustanny wpływ na kształt tego, co widzialne. Jeśli za Ryszardem Kluszczyńskim przyjąć, że film awangardowy jest „procesualnie uformowaną widzialnością”, trzeba wziąć pod uwagę zarówno to, co udało się „uformować”, jak również to, pozostało nieuformowane. Jak pisał Kracauer: „Czy widzowi udaje się kiedykolwiek zgłębić obiekty, które kontempluje? Jego wędrówki nie mają końca. Czasami, po wypróbowaniu tysiąca możliwości, może mu się wydawać, że przy natężeniu wszystkich zmysłów słyszy niewyraźne szepty. Obrazy zaczynają mówić, a dźwięki są z kolei obrazami. Kiedy dociera do niego ten szept – pozbawiony znaczeń – szept istnienia – widz znalazł się zapewne najbliżej nieosiągalnego celu” („Teoria filmu”).

Nadmiar widzialności, jak i niewidzialne siły zniekształcające logikę przedstawienia – między tymi dwoma biegunami poruszać się będą analizy tekstów teoretycznych oraz wybranych dzieł filmowych. Seminarium na celu zbadanie, w jaki sposób odkrycie „optycznej nieświadomości” wpłynęło na artystyczne poszukiwania nowych form fotograficznego i filmowego wyrazu oraz, do jakiego stopnia odkrycia awangardy umożliwiają nowe sposoby filozoficznego namysłu nad obrazem. Sięgniemy do tekstów teoretycznych przedstawicielek i przedstawicieli awangardy filmowej i fotograficznej, zarówno historycznej, jak i późniejszych nurtów eksperymentalnych min.: Dżigi Wiertowa, Sergiusza Eisensteina, Lászlo Moholy-Nagy’ego, Mai Deren, Franciszki i Stefana Themersonów, Stana Brakhage’a, Michaela Snowa, Guy Deborda, Jean-Luca Godarda, Haruna Farockiego, Chrisa Markera, Dereka Jarmana, Jonasa Mekasa. Zastanowimy się jak rozmaite filozoficzne koncepcje obrazu fotograficznego i filmowego pozwalają uchwycić i opisać specyfikę eksperymentu filmowego, między innymi te wypracowane przez Waltera Benjamina, Siegfrieda Kracauera, Maurice Merleau-Ponty’ego, Christiana Metza, Guy Deborda, Edgara Morina, Gillesa Deleuze’a, Jean-François Lyotarda, Jacquesa Derridę, Vivian Sobchack.

Maurice Merleau-Ponty zauważył, że kino pozwoliło nie tylko na odkrycie reprezentacji ruchu, umożliwiło również nowy sposób symbolizacji myśli – ujawniło ruch reprezentacji. Zbadamy, czy filmowe pojęcia kadru, ruchu, montażu, fotogenii można również odnieść do reguł tworzenia przedstawień pojęciowych. W jaki sposób kino ukazuje ruch myśli, a w jaki sposób pozwala puścić myśli w ruch? Jak rozumieć słowa Jacquesa Derridy: „Film jest ‘widmomachią’. Pozwólmy wrócić duchom”?

Pełny spis lektur oraz propozycji filmowych zostanie podany na pierwszych zajęciach.

Wybrana literatura:

Adams Sitney P, “Film culture Reader”, 1970.

Adams Sitney P., „The Avant-Garde Film. A Reader of Theory and Criticism”, 1987.

Benjamin Walter, „Surrealizm. Ostatni migawki z życia europejskiej inteligencji” „Mała historia fotografii”, „Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej” w: „Anioł historii: eseje, szkice, fragmenty” red. H. Orłowski, Poznań 1996.

Brakhage Stan, “Metafory wizji” w: “Kwartalnik Filmowy” 2010, nr 70.

Debord Guy, “Dzieła filmowe”, przeł. M. Kwaterko, Kraków 2007

Debord Guy, „Społeczeństwo spektaklu”, przeł. M. Kwaterko, Warszawa 2006.

Deleuze Gilles, „Kino. 1: Obraz-ruch. 2: Obraz-czas”, przeł. J. Margański, Gdańsk 2008

Deren Maya, „An Anagram of Ideas on Art, Form and Film”.

Derrida Jacques, „Videor”, „The Ghost Dance: An Interview by Mark Lewis and Andrew Payne”, “Cinema and its Ghosts” w: “Thinking out of Sight. Writings on the Arts of Visible”, Chicago 2020

Derrida Jacques, Bernard Stiegler, “Echographies of Television. Filmed Interviews”, Cambridge 2002.

Dixon. W.W., Foster G.A. (red.), “Experimental Cinema. The Film Reader”, London 2002.

Eisenstein Sergiusz, „Nieobojętna przyroda”, Warszawa 1975.

Eisenstein Sergiusz, „Pisma wybrane”, Warszawa 1959.

Gidal Peter, “Structural Film Anthology”, London 1978.

Gwóźdź Andrzej, „Pochwała widzialności. Ze studiów nad niemiecką myślą filmową do roku 1933”, Katowice 1999.

Helman Alicja (red.), „Film: język-rzeczywistość-osoba”, Warszawa 1992.

Helman Alicja (red.), „Panorama współczesnej myśli filmowej”, Kraków 1992.

Kluszczyński Ryszard, „Film – sztuka Wielkiej Awangardy”, Warszawa 1990.

Kracauer Siegfried, „Od Caligariego do Hitlera. Z psychologii filmu niemieckiego”, przeł. E. Skrzywanowa, W. Wertenstein, Gdańsk 2009.

Kracauer Siegfried, „Teoria filmu. Wyzwolenie materialnej rzeczywistości”, przeł. W. Wertenstein, Gdańsk 2009.

Krauss Rosalind, “Optical Unconscious”, 1996.

Lyotard Jean-François, „Acinema”, „The Unconscious as Mise-en-Scène”, “Two Metamorphoses of Seductive Cinema”, “The Idea of Sovereign Film” w: “Acinemas. Lyotard’s Philosophy of Film”, red. G. Jones, A. Woodward, Edinburgh 2017.

Merleau-Ponty Maurice, "Film i nowa psychologia", przeł. M. Zagajewski, w: "Estetyka i film", red. A. Helman, Warszawa 1972.

Metz Christian, “Psychoanalysis and the Cinema. The Imaginary Signifier”, London 1983.

Michelson Anette, “Film and the Radical Aspiration”

Morin Edgar, “Kino i wyobraźnia”, przeł. K. Eberhardt, Warszawa 1975.

Mościcki Paweł, „Godard. Pasaże”, Kraków 2010.

Ronduda Łukasz, Sitek Gabriela (red.), „Historie filmu awangardowego. Od dadaizmu do postinternetu”, Warszawa 2020.

Sobchack Vivian, “The Adress of the Eye: A Phenomenology of Film Experience”, Princeton 1992.

Wiertow Dżiga, „Człowiek z kamerą”, przeł. T. Karpowski, Warszawa 1976.

Nabyta wiedza:

Student posiada wiedzę na temat teoretycznych przesłanek ruchów awangardowych i neoawangardowych w kontekście fotografii oraz filmu.

Student zna filozoficzny kontekst problemów ukazywanych przez awangardowe i neoawangardowe dzieła sztuki.

Student posiada wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji filmu.

Nabyte umiejętności:

Student potrafi odnieść wiedzę na temat wybranych filozoficznych koncepcji filmu i fotografii do samodzielnej analizy wybranych przypadków.

Student potrafi wskazać różnice między filozoficznymi przesłankami rozmaitych ujęć obrazów fotograficznych i filmowych.

Student potrafi dokonać samodzielnej problematyzacji wybranych kwestii związanych z analizą i interpretacją obrazów fotograficznych i filmowych.

Nabyte kompetencje społeczne:

Student aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym, w szczególności w wydarzeniach związanych ze sztuką współczesną wykorzystując znajomość podstawowych pojęć z zakresu filozofii filmu i fotografii.

Student posiada umiejętność formułowania opinii krytycznych o wytworach kultury, w szczególności filmu eksperymentalnego i fotografii na podstawie wiedzy naukowej i doświadczenia.

Seminarium kończy się zaliczeniem na ocenę wystawioną na podstawie aktywnego udziału w dyskusjach seminaryjnych oraz przygotowania jednego wystąpienia seminaryjnego (referat).

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegających usprawiedliwieniu: 2