Historia powszechna XIX w. [2900-L-HPW19] Semestr zimowy 2021/22
Ćwiczenia, grupa nr 3

Patrz rubryka "Zakres tematów"

Temat zajęć: Ku Armagedonowi. Ewolucja ładu międzynarodowego 1871-1914.

Opisywane zajęcia są poświęcone jednemu z ważniejszych zagadnień dziejów powszechnych drugiej połowy długiego dziewiętnastego stulecia, a mianowicie genezie wybuchu pierwszej wojny światowej. Wśród poruszanej tematyki znajdą się m.in. narodziny i funkcjonowanie sytemu sojuszy Ottona von Bismarcka w latach 70. i 80.; kryzysy bałkańskie w latach 70. i 80.; narodziny Trójprzymierza 1878-82; wyzwania i ograniczenia systemu sojuszy Bismarcka w latach 80.; Sojusz Trzech Cesarzy 1873-1885, kryzysy egipski, bułgarski, afgański i Boulangera z lat 80., przetasowanie w układzie sił w Europie od początku lat 90. - narastanie antagonizmu brytyjsko-niemieckiego, zbliżenie francusko-rosyjskie, francusko-brytyjskie i brytyjsko-rosyjskie, narodziny entente cordiale w 1904 r.; układ z 1907 r. krzepnięcie bloków polityczno wojskowy na początku kalendarzowego XX wieku; stosunki w ramach ugrupowań sojuszniczych, które wcale nie były wolne od napięć i nieufności, wpływ peryferyjnych konfliktów (Południowa i Północna Afryka, Bałkany, Bliski Wschód. Azja Centralna, Daleki Wschód) także zbrojeń- zwłaszcza morskich - na układ sił w Europie; rolę i miejsce w systemie polityczno wojskowym mniejszych państw europejskich (m.in. Serbia, Rumunia, Bułgaria, Belgia, Grecja); narastanie napięć na początku XX wieku (kryzysy marokańskie, bośniacki kryzys aneksyjny, wojny bałkańskie, końcu - kryzys lipcowy).

W trakcie zajęć będziemy się – w oparciu o różnorodne źródła (w tym ikonograficzne m.in. karykatury) i literaturę przedmiotu szukać odpowiedzi na pytanie czy musiało dojść do wybuchu pierwszej wojny światowej- na ile był to błąd systemowy „koncertu mocarstw”, na ile błąd ludzki, przypadek czy też celowe działanie – a jeśli tak, to których mocarstw i polityków. Spróbujemy zastanowić się nad wizją świata ówczesnych dyplomatów, wpływem polityki wewnętrznej na zagraniczną, sposobie definicji swych interesów, metod ich realizacji oraz postrzegania ich otoczenia międzynarodowego prze głównych aktorów.

1.System międzynarodowy w latach 70. XX w.

Źródła:

1. Depozyt- memorandum Bismarcka z Kissingen z 1877 r.; The Art of Possible. Documents on Great Power Diplomacy 1814-1914, ed. Ralf R.Menning, New York 1996, rozdz.9.2 (Is War in sight?), s.178-179.

2. Między rewolucją francuską a październikową, wyd. Izabella Rusinowa, Tomasz Wituch, Warszawa 1980, ss.221-223 (sojusz trzech cesarzy 1873)

Opracowania:

1. Wiesław Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w dobie nowożytnej, Warszawa 2003, ss. 157-159.

2. Piotr Wandycz, Pax Europea. Dzieje systemów międzynarodowych w Europie 1815-1914, Kraków 2003, ss.149-159.

Zagadnienia:

Wprowadzenie metodologiczne- pojęcia ładu międzynarodowego, polityki zagranicznej, interesu narodowego, mocarstwowości Europa po wojnie francusko-niemieckiej z lat 1870-71; wizja polityki zagranicznej zjednoczonych Niemiec - system sojuszów Bismarcka; Sojusz Trzech Cesarzy z lat 1872-73; alarm wojenny 1875 r.

2.Kocioł Bałkański - pierwsza odsłona 1878-1879. Narodziny Trójprzymierza.

Źródła:

1. Historia powszechna 1789-1918. Wybór tekstów źródłowych. opr. Izabella Rusinowa, Leszek Jaśkiewicz, Tomasz Wituch, Pułtusk 1997, ss. 223-229 (traktat berliński z 13 lipca 1878, Traktat przymierza Niemiec i Austro-Węgier 1879)

2. Depozyt- Menning, op.cit., rozdz. 9.3,9.5, 9.6,9.7, 9.8, 9.9, 9.15, 9.17, ss.180-193, 201-204.

Opracowania:

1. Dobrzycki, op.cit., ss. 159-170.

2. Wandycz, op.cit., ss. 159-178.

3. Mieczysław Tanty, Bałkany XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, ss.9-20.

Zagadnienia:

Sytuacja wewnętrzna Turcji drugiej połowie XIX w., powstania w Bośni i Hercegowinie i Bułgarii z lat 1875-1877, mocarstwa wobec sytuacji na Bałkanach, wojna turecko-rosyjska, pokój w San Stefano, konferencja w Berlinie; akt końcowy konferencji berlińskiej; Dwuprzymierze 1879, Trójprzymierze 1882), układy Austro-Węgier z Serbią i Rumunią z lat 1881-1883

3. Krach sytemu Bismarcka Kryzysy przełomu lat 80. i 90 XIX w. Sojusz francusko-rosyjski 1888-1894.

Źródła:

1. Rusinowa, Jaśkiewicz, Wituch, ss.165-167 (mowa Bismarcka ze stycznia 1887, traktat przymierza między Niemcami i Rosją z 18 czerwca 1887 r.)

2. Ludwig Gelberg (wyd.), Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór tekstów, t.1, Warszawa 1954, ss.156-160 (sojusz rosyjsko-francuski 1891-1893)

3. Depozyt- Menning: nr 9.24, s.222-226, (Battenberg in Bulgaria, The Boulangist Phenomenon), nr 10.2, s. 241-242 (Lapse of the Reinsurance Treaty), nr.10.4 a, s.246 (Memorandum by Obruchev)

4. Depozyt: Teksty źródłowe do historii powszechnej 1870-1914, opr. Michał Pirko, Warszawa 1959, s.138-139,142-145, (dotyczą kwestii bułgarskiej)

Opracowania:

1. Wandycz, op.cit., ss.178-194.

2. Dobrzycki, op.cit., ss. 170-172.

3. Lech Trzeciakowski, Otto von Bismarck, Wrocław 2009, s.287-308.

Zagadnienia:

Odrodzenie Sojuszu Trzech Cesarzy; Kryzys bułgarski z lat 1885-88; problem małżeństwa księcia Battenberga; widmo nowej wojny francusko-niemieckiej (kryzys Boulangera); ostateczne fiasko Sojuszu Trzech Cesarzy; traktat reasekuracyjny 1888, upadek Bismarcka, nieprzedłużenie układu reasekuracyjnego; zbliżenie francusko-rosyjskie

4 i 5. Pożegnanie z Albionem. Narastanie antagonizmu w stosunkach niemiecko-brytyjskich 1895-1912

Źródła:

1. Depozyt- depsza krugerowska z 1896 r., mowa Bülowa z 1897 r., artykuł „Nasz obowiązek w Transwalu; fragmenty pamiętników Bülowa dotyczące wojny burskiej, korespondencja dyplomatyczna z 1899 i 1898, wywiad „Daily Telegraph” z 1908, mowa Churchilla z 1912 r.; Menning: 9.30, s.234-236 (Second Mediterranean Agrement) 10.12, s.268-270 (The Future of the Portuguese Colonial Empire), 11.15, ss. 350-360 (The Haldane Mission).

2. Alfred von Tirpitz, Wspomnienia, Warszawa 1997, ss.64-74, 175-208.

3. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1998, nr.218, ss.372-373. (memorandum Crowe’a z 1907 r.)

4. Rusinowa, Wituch, s.244-247 (Anglia wobec niemieckich zbrojeń morskich 1912 r.)

Opracowania:

1. Henry Kisinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, ss. 192-205.

2. Roman Rich, Great Power Diplomacy 1814-1914, Boston 1992, s. 254-260, 286-290,295-298, 378-389, 416-418, 420-422. –Depozyt

Zagadnienia: Niemcy wobec Wielkiej Brytanii w latach 80. (układ śródziemnomorski i helgolandzki), Wilhelm II a Wielka Brytania, rywalizacja kolonialna, rajd Jamesona i depesza krugerowska 1895, wyścig zbrojeń morskich od 1898, wojna burska i fiasko rozmów o sojuszu 1903 , afera „Daily Telegraph” 1908, fiasko rozmów o ograniczeniu zbrojeń morskich w 1912

6. Sojusznicy znad kanału. Entente cordial 1904.

Źródła:

1. Rusinowa, Jaśkiewicz, Wituch, s.181-182 (układ entente cordial 1904 r.)

2. Gelberg, op.cit., ss. 153-156 (traktat w sprawie kanału sueskiego 1888 r.)

3. Depozyt- traktat rozjemczy z 1903 r.; Mennning: 9.19, s.206-211 (The Egyptian Question) 10.14, s.270-275 (Fashoda), mowa Edwarda VIII z 1903 r., fragment wspomnień Greya

Opracowania:

1.Dobrzycki, op.cit., ss. 173-175,293-297.

2.Rich, op.cit., ss. 233-234, 269-272, 274-276-Depozyt

Zagadnienia:

Problem Egiptu po 1882 r., kryzys faszodzki 1898 r. Francuzi wobec wojny burskiej, przyczyny zbliżenia francusko-brytyjskiego, entente cordial z 1904 r.

7. Niebezpieczna utopia czy dziejowa konieczność? Wojna i pokój w teorii i praktyce fin d’sieclu.

Źródła:

1. Depozyt- Berta von Suttner, Krzyk duszy kobiecej! Precz z orężem, Białystok 1929, -frag.

2. Dwa życia Ludwika Gumplowicza. Wybór tekstów, Warszawa 2010, 193-202, 234-242,360-373 (Walka o byt; O naturalnym prawie kształtowania się państwa; Listy do Berty von Suttner)

3. Gelberg, op.cit., ss. 234-251 (dokumenty drugiej konwencji haskiej 1907)

Opracowania:

Barbara Tuchmann, Wyniosła wieża. Świat przed pierwszą wojną 1890-1914, Warszawa 1997, ss. 243-296 (Haga 1899-1907)

Zagadnienia:

Wizja przyszłej wojny, ruch pacyfistyczny, wojna w ocenie zwolenników społecznego darwinizmu, próby wypracowania pokojowych metod rozwiązywania sporów międzynarodowych

8. Polityka kolei bagdadzkiej 1888-1914

Źródła:

1. Depozyt – mowa Wilhelma II w Damaszku w listopadzie 1898., fragment książki Friedricha Neumanna „Asien”, depesza Adolfa Marschalla z 1899.; memorandum Bülowa z 1901; wystąpienie lorda Lansdowne z 1903; koncesja na kolej bagdadzką; Menning- nr 10.8, s.256-260 (The Armenian Massacres)

Opracowania:

1. Antoni Czubiński, Wybrane problemy historii Niemiec XIX i XX w., Poznań 1992, ss.79-92.

2. Rich, op.cit., ss.329-346

Zagadnienia:

Zbliżenie niemiecko-tureckie w latach 90., podróż Wilhelma II do Turcji w 1898, wyzwania modernizacji Turcji, mniejszości religijne, znaczenie kolei bagdadzkiej, mocarstwa wobec projektu.

9. Azjatyckie przetasowania. Daleki Wschód 1895-1905

Źródła:

1. Gelberg s.160-166, 174-179 (pokój w Shimonosekei z 1895; Protokół końcowy porozumienia z Chinami z 1901)

2. Depozyt - list kanclerza Rzeszy księcia von Schillingsfürst-Hohenlohe do cesarza z marca 1895, instrukcja dla dowódcy eskadry krążowników na wodach chińskich z czerwca 1900

3. Sobańska-Bondaruk, Lenard, op.cit., nr 209, 211, 213

Opracowania:

Rich, op.cit., ss.300-328

Zagadnienia:

Narodziny mocarstwowości Japonii-rewolucja Meidżi; wojna japońsko-chińskiej i jej implikacje międzynarodowe; protest przeciw warunkom pokoju w Shimonosekei; „proces dzielenia chińskiego melona”, powstanie bokserów –geneza, przebieg, skutki, przyczyny i reperkusje wojny japońsko-rosyjskiej

10. Stany Zjednoczone wkraczają na scenę. USA, Wielka Brytania i Niemcy w basenie Morza Karaibskiego 1895-1903

Źródła:

1. Gelberg, op.cit., ss.30-31, 166-171,180-189, 230-233 (doktryna Monroe, pokój amerykańsko-hiszpański 1898, powstanie Panamy, Kuba w polityce USA, traktat Hay Pauncefote, traktat Hay-Bunau-Varialla 1903); Rusinowa, Wituch, s.247-252 (ekspansja USA w oświetleniu pamiętników Theodora Wilsona)

2. Depozyt- Menning, nr 10.6, s. 253 (Cleveland’s Message to Congress 1895); British Documents on the Origin of the War, vol.2, nr 73,174,180.

Opracowania:

1. Krzysztof Michałek, Na drodze ku potędze. Historia Stanów zjednoczonych Ameryki 1861-1945, Warszawa 1991, ss. 154-168, 221-239

2. Dobrzycki, op.cit.,ss.234-255.

Zagadnienia:

Doktryna Monroe i jej interpretacje, wojna amerykańsko-hiszpańska, brytyjskie i niemieckie interesy w Ameryce Południowej, kryzysy wenezuelskie z lat 1895 i 1902/03, zbliżenie amerykańsko- brytyjskie.

11. Jak niedźwiedź z wielorybem. Niełatwy proces zbliżenia rosyjsko- brytyjskiego 1905-1914

Źródła:

1. Depozyt – fragment memorandum Durnovo z 1914r.; Menning: 11.9, s.335 (Reval Summit 1908), nr.11.24, s.390-392 (An Anglo-Russian Naval Convention)

2. Gelberg, op.cit., ss.292-296 (porozumienie brytyjsko-rosyjskie z 1907 r.)

3. Edward Grey, Twenty-five years 1892-1916, London 1925, vol.2, ss. 146-165.

Opracowania:

1. Piotr Szlanta, Persja w polityce Niemiec w latach 1906-1914 na tle rywalizacji rosyjsko-brytyjskiej, Warszawa 2005, s. 52-61, 65-77, 136-162.

Zagadnienia:

Geneza i etapy zbliżenia brytyjsko-rosyjskiego, układ z 1907 r., napięcia w Persji po 1907 r.; negocjacje umowy morskiej w 1914 r.

12. Wojna przełożona. Bośniacki kryzys aneksyjny 1908-1909

Źródła:

1. Depozyt- Proklamacja o aneksji Bośni i Hercegowiny z 1908; mowa Bülowa z 1909; Menning, 11.11, 11.12, ss.337-343 (The Buchlau Meeting, The Bosnian Crisis); Pirko, op.cit., ss.246-248.

2. Rusinowa, Jaśkiewicz, Wituch, s. 187-188 (Program Partii Jedność i Postęp)

Opracowania:

1. Jarosław Rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii latach 1878-1913, Warszawa 2004, ss.122-153.

2. Tanty, op.cit., ss. 29-38.

Zagadnienia:

Zmiana układu sił na Bałkanach na początku XX w., kryzys w relacjach Serbii i Austro-Węgier po 1902 r., „wojna o tory”, spotkanie w Buchlau 1908 r., aneksja i jej reperkusje międzynarodowe, propozycje rozwiązania sporu, wpływ kryzysu bośniackiego na układ sił w Europie i politykę mocarstw

13. Kryzysy marokańskie 1905-1911

Źródła:

4. Depozyt- przemówienie Wilhelma II w Tangerze, fragment pamiętników Bethmanna-Hollwega, pismo Kiderlen-Wächtera do kanclerza z lipca 1911 r., dziennika Kurta Riezlera, instrukcja dla niemieckiej delegacji na konferencję w Algeciras, traktat z Björkö

5. Gelberg, op.cit., ss.201-228 (akt końcowy konferencji w Algeciras 1906)

Opracowania:

1. Wiesław Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa 2003, ss.300-305

2. Zarys dziejów Azji i Afryki. Historia konfliktów 1869-1996, red. Andrzej Bartnicki, Warszawa 1996, ss.94-103 (lub Warszawa 2000, ss.110-120)

Zagadnienia:

Ustalenia konferencji w Madrycie z 1880 r., sytuacja polityczna w Maroku na przełomie wieków, miejsce Maroka w niemieckich planach, aktywność gospodarcza, entente cordiale, wizyta Wilhelma II w Tangerze-geneza i reperkusje, negocjacje francusko-niemieckie, konferencja w Algeciras, traktat z Björkö, skok Pantery do Agadiru, wpływ kryzysów marokańskich na politykę mocarstw

14. Wrzenie w kotle. Bałkany 1912-1914

Źródła:

1. Depozyt- Menning, nr.11.17-11.19, s. 363-374; 11.21-11.23, s.381-390, stenogram narady wojennej z 1912

Opracowania:

1. Samuel.R. Williamson, Austria-Hungary and the Origins of the First World War, ss.121-163. –Depozyt

2. Roman Rich, Great Power Diplomacy 1814-1914, Boston 1992, ss. 432-435-Depozyt

3. Tanty, op.cit., ss.73-96.

Zagadnienia:

Dwie wojny bałkańskie i nowy układ sił na Bałkanach, panika w Wiedniu, narodziny Albanii, „narada wojenna” w Berlinie 1912, misja Limana von Sandersa do Turcji 1913/14

15.Załamanie systemu. Kryzys lipowy 1914 r.

Źródła:

1. Depozyt- korespondencja dyplomatyczna z okresu kryzysu; Menning, nr. 12.1-12.14, ss.393-446.

2. Gelberg, op.cit., ss.317-324.

Opracowania:

1. Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, Warszawa 1998, ss.12-80

2. Henry Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1966, ss.177-231 (dla zainteresowanych)

Zagadnienia: przebieg kryzysu, bezpośrednie i pośrednie przyczyny wybuchu wojny, problem odpowiedzialności za jej wybuch - nieszczęśliwy zbieg okoliczności, czy świadomy wybór?

Analiza źródeł różnego typu (akty normatywne, memuarystyka, korespondencja urzędowa i prywatna, dzienniki, artykuły prasowe, publicystyka, karykatury, zdjęcia, mapy) oraz odtwarzania na ich podstawie łańcucha przyczynowo-skutkowego omawianych wydarzeń i procesów.

W analizie źródeł posiłkować będziemy się fragmentami opracowań, mającymi wprowadzić studentów w szerszy kontekst omawianych zagadnień oraz pomóc w prawidłowym formułowaniu wnioskowaniu na podstawie bazy źródłowej.

Poza źródłami pisanymi duży nacisk podczas zająć położony będzie na analizę ikonografii, zwłaszcza karykatury z epoki.

Warunkiem zaliczenia zajęć są:

1. Obecność. Dopuszczalna jest jedna nieusprawiedliwiona nieobecność w semestrze. Każdą następną należy zaliczyć w formie kilkustronicowego eseju na temat uzgodniony z prowadzącym. Cztery nieobecności skutkują niezaliczeniem zajęć.

2. Aktywny udział w dyskusji w oparciu o lekturę zadanego na zajęcia materiału.

dr hab. prof. uczelni Piotr Szlanta