Idol i ikona. Ambiwalentna rola obrazu w literaturze i kulturze

fakultatywne

Znajomość języka ang. na poziomie B2

Student powinien posiadać podstawowe umiejętności w zakresie samodzielnej analizy dzieła literackiego oraz lektury tekstów krytycznych z zakresu literaturoznawstwa, historii i historii sztuki oraz filozofii.

Kurs poświęcony sporom o rolę obrazów w kulturze chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu: wszechobecne w naszej rzeczywistości obrazy na przestrzeni wieków postrzegane były albo jako relikt pogańskiej idolatrii albo jako droga do pełniejszego zgłębienia tajemnicy Wcielenia. Przywołując horacjańską maksymę ut pictura poesis, wielki poeta angielskiego Renesansu, Sir Philip Sidney, nazwał poezję „mówiącym obrazem,” lecz stosunek jego kalwińskich współwyznawców był jednoznacznie wrogi wobec krucyfiksów, kościelnych polichromii i witraży. Mimo to, w twórczości wielu angielskich poetów metafizycznych (George Herbert, Andrew Marvell) znajdziemy fascynujące odwołania do średniowiecznych ikon i witraży oraz renesansowych emblematów, łączących słowo i obraz. Analizując niejednoznaczny status obrazu w kulturze odwoływać się będziemy również do filozoficznych koncepcji Jeana-Luca Mariona, który wyróżnia dwa sposoby postrzegania obrazów, jako ikony i idola.

Gdy pewien szkocki użytkownik systemu Windows usłyszał od serwisanta poradę, że może rozwiązać problem klikając na wskazaną „ikonę,” gwałtownie zaprotestował. Jako protestant nie chciał skalać się bałwochwalstwem. Ta anegdota pokazuje trwałość uprzedzeń wobec kultu obrazów w naszej kulturze.

Zapisany w Księdze Powtórzonego Prawa zakaz: „Nie uczynisz sobie posągu ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, lub w wodzie poniżej ziemi. Nie będziesz oddawał im pokłonu ani służył,” był rozwinięciem fundamentalnego przykazania: „Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną”. Chrześcijanie, których religia miała być wypełnieniem, nie przekreśleniem Prawa, zweryfikowali tę Starotestamentalną zasadę zgodnie ze swoją wiarą w tajemnicą Wcielenia: skoro Bóg stał się człowiekiem, jego twarz nie jest już „niewidzialna”. Tak narodziły najstarsze ikony. Obawa przed bałwochwalstwem nie zniknęła jednak całkowicie i doprowadziła do wielkiego sporu z przeciwnikami świętych obrazów, do którego doszło w VIII wielu w Bizancjum. Wynikiem sporu ikonoklastów i ikonodulów był II Sobór Nicejski w 787 roku, który usankcjonował kult świętych obrazów w Kościele. Na kursie przypomnimy argumenty ikonoklastów w Bizancjum oraz odniesiemy się do „anty-papistowskich” wystąpienia Kalwina, który w Nauce religii chrześcijańskiej potępiał wytwory ludzkiej wyobraźni, nazywając ją „odwieczną kuźnią bałwanów. Doprowadziło to do niszczenia polichromii i rzeźb w kościołach angielskich; również dzieła mistrzów niderlandzkich niszczono w czasie tzw. beeldenstorm, rewolty ikonoklastów w Niderlandach, w 1566 roku.

Z drugiej strony, w twórczości wielu angielskich poetów metafizycznych (George Herbert, Andrew Marvell) znajdziemy fascynujące odwołania do średniowiecznych ikon (m.in. wizerunku Męża Boleści i kultu Pięciu Ran Chrystusa) oraz renesansowych emblematów, łączących słowo i obraz (Marvell cytował na przykład dzieło angielskiego jezuity, Henry’ego Hawkinsa, pt. Partheneia sacra).

Analizując niejednoznaczny status obrazu w kulturze odwoływać się będziemy również do filozoficznych koncepcji Jeana-Luca Mariona, który wyróżnia dwa sposoby postrzegania obrazów, jako ikony i idola.

Szacujemy, że przygotowanie się do aktywnego uczestnictwa w zajęcia zajmie Państwu około 40 godzin w całym semestrze.

Doerksen, Daniel. Picturing Religious Experience: George Herbert, Calvin and the Scriptures. Newark 2011.

Duffy, Eamon. The Stripping of the Altars. Traditional Religion in England 1400-1580. Yale 1992.

Evdokimov, Paul. Sztuka ikony. Tłum. Maria Żurowska, Warszawa 2003.

Forest, Jim, Modlitwa z ikonami. Tłum. Ewa Elżbieta Nowakowska, Bydgoszcz 1999

Grzegorzewska, Małgorzata. “Devotional Poetry, Image and the Light of the Icon”. In: Cambridge Companion to Devotional Poetry, ed. Helen Wilcox and Mark Oakley. Cambridge, Forthcoming.

Marion, Jean-Luc. God Without Being. Trans. Thomas A. Carlson. Chicago 1991.

Marshal, Louise. “Manipulating the Sacred. Image and Plague in Renaissance Italy,” Renaissance Quarterly, vol. 47, no. 3 (1994): 485-532.

Merback, Mitchel B. “The Man of Sorrows in Northern Europe: Ritual Metaphor and Therapeutic Function.” In: New Perspectives on the Man of Sorrows. Ed. Catherine R. Puglisi and William L. Barcham. Kalamazoo 2013: 77-116.

Partner, Jane. Poetry and Vision in Early Modern England. London 2018.

Philips, Diane. “The Visual Culture of Catholicism.” In: Seeing with the Eyes of the Heart: Cultivating a Sacramental Imagination in an Age of Pornography. Ed. Elizabeth Groppe. Washington D.C., 2020: 119-140.

Święty Jan Damasceński, Mowa obronna przeciw tym, którzy odrzucają święte obrazy. (Z języka greckiego przełożyła i wstępem opatrzyła Maria Dylewska): VOX PATRUM 19 (1999) t. 36-37, ss. 497-515.

Uspieński, Leonid. Teologia ikony. Tłum. Maria Żurowska, Poznań 1993.

Visel, Jeana. Icons in the Western Church. Towards a More Sacramental Encounter. Collegeville MN 2016.

Po ukończeniu zajęć

Student/-ka zna i rozumie (wiedza):

- najważniejsze metody badań interdyscyplinarnych

- podstawowe metody analizy i interpretacji tekstów kultury;

Student/ka potrafi (umiejętności):

- dokonywać analizy dzieł sztuki oraz tekstów naukowych i materiałów

- skontekstualizować dzieło kultury w odniesieniu do czasu jego powstania;

Student/ka jest gotów/a (kompetencje społeczne):

- przestrzega zasady tolerancji, rozumie dziedzictwo kulturowe i ma poszanowanie dla różnic kulturowych i momentu lektury

Ocena końcowa będzie wypadkową:

- aktywności na zajęciach 25%

- krótkiej pisemnej pracy domowej w trakcie semestru 25%

- zaliczenia (kolokwium) w formie rozmowy 50 %