Nauki pomocnicze historii nowożytnej [2900-L-NPHNW] Semestr letni 2023/24
Ćwiczenia, grupa nr 5

Podstawowy podręcznik: J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001

1. Zajęcia wprowadzające – komunikacja i przekazywanie informacji w epoce nowożytnej

A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2010, s. 12-39; 89-126.

2. Pamiętnikarstwo staropolskie

Omówienie pamiętników staropolskich jako źródeł do badania historii nowożytnej:

1. W. Czapliński, Pamiętnik jako źródło dla historyka nowożytnego, „Pamiętnikarstwo polskie”, t. 2, 1972, z. 2, s. 3-7 oraz wstęp do pamiętnika J. Ch. Paska (J. Ch. Pasek, Pamiętnik, wyd. W. Czapliński, Wrocław 1968).

2. S. Herbst, Pamiętnik i relacja jako źródło dla historyka wojskowości, „Pamiętnikarstwo polskie”, t. II, 1972, z. 2, s. 8-10.

3. A. Sajkowski, Nad staropolskimi pamiętnikami, Poznań 1964.

4. E. Maliszewski, Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących, Warszawa 1928.

5. M. Żeromska-Ciesielska, Dwa pamiętniki sapieżyńskie z XVIII w. – diarium vitae... Józefa Stanisława Sapiehy i dziennik Michała Ksawerego Sapiehy, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. X, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2017, p. 351-374 (http://repcyfr.pl/dlibra/doccontent?id=11407&dirids=1)

6. Eva Kormann, Ich, Welt und Gott. Autobiographik im 17. Jahrhundert, Köln 2004.

Państwa referaty na temat jednego z wybranych pamiętników staropolskich:

1. T. Billewicz, Diariusz podróży po Europie 1677-78, oprac. M. Kunicki-Goldfinger, Warszawa 2004.

2. J. A. Chrapowicki, Diariusz, cz. 1-2, wyd. A. Rachuba i T. Wasilewski, Warszawa 1978, 1988

3. Jacob Heinrich von Flemming, Mémoires (1696-1702)/ Pamiętniki (1696-1702), wyd. Urszula Kosińska, tł. K. Zalewska, M. Gołębiewska-Bijak, Warszawa 2017

4. Diary of General Patrick Gordon of Auchleuchries, 1635-1699, wyd. D. Fedosov, Aberdeen 2015 (wersja elektroniczna dostępna przez stronę BUWu)

5. J. Łoś, Pamiętnik, wyd. R. Śreniawa-Szypowski, Warszawa 2002

6. Salomon Majmon, Autobiografia, tł. D. Bagińska, t. I, Warszawa 2008.

7. Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), wyd. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2003

8. S. Pilsztynowa, Proceder podróży i życia mego awantur, wyd. R. Pollak, Kraków 1957

9. J. W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik, wyd. A. Rachuba, Warszawa 1987

10. A. S. Radziwiłł, Pamiętniki o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, t. III, Warszawa 1980

11. B. Radziwiłł, Autobiografia, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1979

12. M. Vorbek- Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, wyd. E. Galos i F. Mincer, Wrocław 1968

13. S. Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, wyd. J. Błoński, Kraków 1998

3. Prasa

Celem zajęć jest omówienie prasy we wczesnonowożytnej Rzeczypospolitej na tle Europy

1. E. Burke, A. Briggs, Społeczna historia mediów, Warszawa 2010.

2. Historyja zabicia turskiego cara Sułtan Osmana roku 1622 dnia ośminastego maja w: tenże, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 344-348.

3. K. Maliszewski, Komunikacja społeczne a kulturze staropolskiej: studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej Szlacheckiej, Toruń 2001.

4. K. Zawadzki, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002.

5. L. Zimowski, Geneza i rozwój komunikacji pocztowej na ziemiach polskich, Warszawa 1972.

Zapoznanie się z jednym z tytułów: „Awizy”, „Wiadomości różne cudzoziemskie”, „Merkuriusz Polski”, „Poczta Królewiecka” „Kuriera Polskiego” (1729–31), „Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów”, „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Wiadomości Warszawskie” (od 1774 „Gazeta Warszawska”.

4. Księga wpisów na przykładzie Metryki Koronnej

Celem zajęć jest zapoznanie Państwa z księgą wpisów - podstawowym źródłem do poznania funkcjonowania kancelarii wczesnonowożytnej - na przykładzie Metryki Koronnej.

Ogólne informacje:

J. Szymański, Nauki Pomocnicze Historii, Warszawa 2001, s. 461-467, 507-517.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. I - Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Karwasińska (wyd. 1 Warszawa 1958; wyd. 2, poprawione i rozszerzone, Warszawa 1975) - opisy dotyczące Metryki Koronnej i jej poszczególnych serii).

• Matricularium Regni Poloniae Summaria , t. 3 (1501 – 1506), Warszawa 1908; t. 4 (1507 – 1548), Warszawa 1912 – 1917; t. 5, cz. 1 (1548 – 1572) Warszawa 1919; t. 5, cz. 2 (1548 – 1572), Warszawa 1961; t. 6 (1573 – 1574), Warszawa 1999.

• W. Krawczuk, Sumariusz Metryki Koronnej. Seria nowa, t. 1 - 5, Kraków 1999 – 2010.

• Metryka Koronna nr 8. Liber intitulatus Varsavia, Boleslai, Conradi, Janussi et Annae ducum Masoviae ab anno 1471 usque ad 1526, wyd. Anna Salina i Inga Stembrowic, Warszawa 2018

• P. Kennedy Grimsted, Metryka Ruska (Wołyńska) Regesty dokumentów kancelarii koronnej dla ziem ukraińskich (województw wołyńskiego, bracławskiego, kijowskiego i czernihowskiego) 1569-1673, Kijów 2002

• Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, wyd. A. Rachuba, Warszawa 2001.

• D. Kołodziejczyk, S. Jaśkowski i P. Mnatsakanyan, Stosunki dawnej Rzeczypospolitej z Persją Safawidów w świetle dokumentów archiwalnych, Warszawa 2017

5. Źródła rachunkowo-gospodarcze oraz kwestia pieniądza, miar i wag

Źródła:

1. Inwentarze mieszczańskie z lat 1528-1635, z ksiąg miejskich Poznania, wyd. Stanisław Nawrocki i Jerzy Wisłocki, Poznań 1961. (wstęp + jeden z inwentarzy do wyboru).

2. U. Borkowska OB, Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Wybór testamentów z XVII- XVIII wieku, Kraków 1984 (wstęp + jeden z testamentów do wyboru).

Opracowania:

1. Mączak, Pieniądz i społeczeństwo w Rzeczypospolitej XVI — XVII w., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", 37 (1976), s. 63-85.

Jedna pozycja do wybory:

1. W. Partyka, Budowla szpitala na Przedmieściu Lwowskim w Zamościu (1774-1775), KHKM 50 (2002), nr 2, s. 133-143.

2. A. Lesiak, Kobiety z rodu Radziwiłłów świetle inwentarzy i testamentów (XVI–XVIII w.), w: Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów (XVI­–XVIII w.), red. U. Augustyniak, Warszawa 2009 (Seria Fasciculi Historici Novi, t. 9), s. 139-153.

3. A. Pośpiech, Majsterkowicz w kontuszu (szlachecki pośmiertny inwentarz mobiliów jako źródło do badań osobowości) w: Szkice z dziejów materialnego bytowania społeczeństwa polskiego, red. Maria Dembińska (Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, 61), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1989, s. 177-189.

4. K. Modelski, Ruchomości mieszczan wolsztyńskich w XVII wieku w świetle inwentarzy, [w:] Szkice z dziejów materialnego bytowania społeczeństwa polskiego, red. Maria Dembińska (Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, 61), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1989 s. 201–213

5. Kicińska Urszula, Splendory domowe w staropolskich inwentarzach ruchomości, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 65, 2017, 4, s. 461–470 (https://rcin.org.pl/Content/65930/WA308_85209_P331_Splendory-domowe-w-s_I.pdf).

Jedna pozycja do wyboru:

• J. Pelc, Ceny w Krakowie w latach 1369-1600, Lwów 1935

• E. Tomaszewski, Ceny w Krakowie w latach 1601-1795, Lwów 1934;

• M. Górkiewicz, Ceny w Krakowie w latach 1796-1914, Poznań 1950

Referat:

W. Kula, Miary i ludzie, Warszawa 1970, s. 583-627.

6-7. Źródła skarbowe i skarbowo gospodarcze – rejestry poborowe, lustracje, inwentarze dóbr, rejestry celne, rejestry szosu, rejestry kontrybucji.

Źródła:

• Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, red. S. Inglot, Wrocław 1956, s. I-XXIV, 4-11.

• Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664, cz. 1-3, wyd. A. Falniowska-Gradowska i F. Leśniak, Warszawa 2005.

• Inwentarze województwa krakowskiego 1576-1700, wyd. S. Kamiński, S. Kiełbicka, H. Pieńkow, Warszawa 1956.

• J. M. Małecki, E. Szlufik, Handel żydowski w Krakowie w końcu XVI i w XVII wieku: wypisy z krakowskich rejestrów celnych z lat 1593-1683, Kraków 1995, s. 19-26 i wypis z rejestru z 1593 roku.

Opracowania:

K. Wagner, Mieszczanie i podatki. Nierówności majątkowe w wybanych maistach Korony w XVII wieku, Warszawa 2020 (Rozdziały 1-2 + do wyboru jeden z rodziałów 3-7).

C. Kukło, Demografia Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, 51-90.

Halina Dudała "Analiza źródłoznawcza najstarszej księgi metrykalnej z Mszany", w: Tajemnice komparaturek... s. 16-26 (https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/15643/Tajemnice%20kompaturek.pdf?sequence=1&isAllowed=y)

I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 145-161.

J. Karwasińska, Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, w: Taż, Wybór pism. Źródła archiwalne, Warszawa 1998, s. 123-151.

Referat:

A. Gliwa, Najazd tatarsko-kozacki na Ruś Czerwoną w 1648 r. Straty materialne i demograficzne na terenie ziemi przemyskiej, „Rocznik Przemyski, t. 45 (2009), z.1 - Historia wojskowości, s. 3=120.

8. Ikonografia: portrety mieszkańców Rzeczypospolitej i wizerunki miast polskich w epoce nowożytnej (elementy heraldyki)

1. P. Burke, Naoczność. Materiały wizualne jako świadectwo historyczne, Kraków 2012, s. 39-65, 101-124.

2. B. Heyduk, Dahlberg w Polsce. Dziennik i ryciny szwedzkie z dziejów Potopu 1656- 1657, Wrocław 1971

3. Polaków portret własny, wyd. M. Rostworowski, Kraków 1983-86, il. 90, 97-101, 122, 142 oraz opisy ilustracji w cz. 2.

4. W. Szolginia, Ikonografia dawnego Lwowa (część pierwsza). Najstarsze Widoki Lwowa, Warszawa 1991, s. 1-10, ryc. 1-10.

5. K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 1-10, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846.

Referat: T. Chrzanowski, Orient i orientalizm w kulturze staropolskiej w: Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kraków, grudzień 1983, Warszawa 1986, s. 43-69.

9. Kartografia – mapy Rzeczypospolitej, plany miast

1. J. Blaeu, Wielki atlas XVII-wiecznego świata, wyd. J. Goss, P. Clark, Warszawa 1992.

2. Katalog Dawnych Map Rzeczypospolitej w Kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego i innych zbiorach, Wrocław 1978.

3. Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku, Pułtusk-Warszawa 2012.

4. J. Maroszek, Ulice Wilna w XIV-XVIII wieku, KHKM 47 (1999), nr 1-2, s. 163-186.

5. J. Liguz, Plan Wilna Georga Maxa von Fürstenhoffa jako źródło historyczne, w: Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX w., Toruń 1996, s. 73-99.

Referat:

1. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1 - Mapy, plany; cz. II – Komentarz, Warszawa 1993.

10. Źródła do historii parlamentaryzmu Rzeczypospolitej

Problemy: skład sejmu i sejmików, sposób ich zwoływania, ich prerogatywy i funkcje; uniwersały królewskie, legacje do sejmików, instrukcje sejmikowe, konstytucje sejmowe, diariusze sejmowe.

Źródła:

A.

Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, Z. Kaczmarczyk, t. 1-9, Petersburg 1859-Poznań 1952 (wersja cyfrowa)

B.

Akta sejmikowe województwa krakowskiego , wyd. S. Kutrzeba, A. Przyboś, t. 1-5, Kraków-Wrocław-Warszawa 1932-1984;

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, wyd. W. Dworzaczek, t. 1, cz. 1-2, Poznań 1957-1962;

C.

Diariusze sejmowe z wieku XVIII , wyd. W. Konopczyński, t. I, Warszawa 1911;

Diariusz sejmu koronacyjnego 1669 roku, wyd. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2004;

Diariusz sejmu nadzwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2004;

Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, wyd. K. Przyboś i M. Ferenc, Kraków 2005.

Opracowania:

• Dzieje sejmu polskiego, t. I, red. J. Michalski, s. 29-71; wstęp do Volumina Constitutionum, t. I-II, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996-2000

• J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993, (części o sejmikach)

Obejrzeć:

• Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII w., opr. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1992

• Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, opr. H. Lulewicz i A. Rachuba, Kórnik 1994 lub inne tomy z tej serii.

Proszę o przygotowanie jednej konstytucji z Volumina Legum, zapoznanie się z jednym z wydawnictw źródłowych z punktów B i C, a także o uzyskanie podstawowych informacji o zasadach funkcjonowania, zwoływania i składzie sejmu i sejmików.

11. Publicystyka

Źródła:

1. Kazanie koronacyjne z 1717 roku. Komentarz-Edycja-Objaśnienia, wyd. M. Skwara, Szczecin 2019

Obejrzeć pozostałe wydania:

1. Reforma elekcji - czy naprawa Rzeczypospolitej. Wybór źródeł 1630 - 1632, wyd. W. Konopczyński, Kraków 1949.

2. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy (1658 - 1668), t. 1 – 3, wyd. S. Ochmann -Staniszewska, Wrocław 1989 - 1991.

3. S. Konarski, Wybór pism politycznych, wyd. W. Konopczyński, Kraków 1921.

Literatura:

1. E. Burke, A. Briggs, Społeczna historia mediów, Warszawa 2010.

2. J. Maciszewski, Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce w dobie kontrreformacji, [w:] Wiek XVII- kontrreformacja -barok. Prace z historii kultury, Wrocław 1970, s. 55-70.

12. Korespondencja jako źródło historyczne

M. Janicki, R. Jaworski, Recenzja: Nad nową edycją listów Zygmunta Augusta..., „Przegląd Historyczny” 90 (1999), z. 3., s. 347-364.

Listy króla Zygmunta Augusta do Radziwiłłów, oprac. I. Kaniewska, Kraków 1999

Państwa referaty na temat jednego z wydawnictw źródłowych (omówienie aparatu naukowego oraz treści trzech wybranych listów, aby ustalić jakiego typu informacje można w tym typie źródeł znaleźć).

1. Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego, hetmana wielkiego koronnego 1632-1646, wyd. A. Biedrzycka, Kraków 2005

2. Listy Jana III Sobieskiego z czasów wyprawy pod Wiedeń w 1683 roku, opac. J. Wimmer, Warszawa 1983

3. Listy Jana Jerzego Prebendowskiego (...) do Adama Mikołaja Sieniawskiego (...) z lat 1704-1725, Kraków 2007

4. Listy Jana Zamoyskiego, [w:] Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8, Kraków 1885

5. Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653, red. R. Pollak, opac. M.Pełyński, A. Sajkowski

6. Przy boku króla Stanisława Leszczyńskiego (1706-1709), t. 1-2, wyd. J. Dygdała, Warszawa 2018.

7. Korespondencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700-1729, wyd. P. Borewicz, Lublin 1964

8. Listy księcia Jerzego Zbaraskiego (1621-1631), [w:] Scriptores Rerum Polonicarum, t. 5, Kraków 1880

9. Listy polskie z XVI wieku, t.1 – Listy z lat 1525-1548 ze zbiorów (...), Warszawa 1998

10. Listy Stanisława Augusta z podróży do Kaniowa (1787), wyd. Z. Zielińska, Warszawa 2003

11. Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I wyd. F. Kulczycki, Kraków 1880

12. Korespondencja wojskowa hetmana Janusz Radziwiłła… Cz. 1 lub cz. 2, wyd. M. Nagielski i inni, Warszawa 2019, 2020.

13. Korespondencja dyplomatyczna i kryptografia

Omówienie innych podstawowych wydawnictw potrzebnych do badań nad dyplomacją Rzeczypospolitej:

I. Sułkowska-Kurasiowa, J. Weycherowa, Księgi poselskie (Libri Legationum) Metryki Koronnej, „Archejon” 48 (1968), s. 61-79.

Andrzej Dziubiński, Recenzja: Ottoman-Diplomatic Relations..., „Kwartalnik Historyczny” 108 (2001), s. 117 – 121.

D. Kahn, Łamacze kodów. Historia kryptografii, Warszawa 2006.

Referat: J. P. Devos, Les chiffres de Philippe II (1555-1598) et du Despacho Universal Durant le XVIIe siècle, Bruksela 1950.

Do wyboru:

1. D. Kołodziejczyk, Ottoman-Polish diplomatic relations (15th-18th century): an annotated edition of Ahdnames and other documents, Leiden 1999 (materiały dotyczące rokowań pod Chocimiem i późniejszego pokoju).

2. Acta Nuntiaturae Polonae , t. 1-57, Rzym 1992-2002;

3. Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen , t. 1-42, Berlin 1879-2002;

4. Pis’ma i bumagi Pietra Wielikogo , t. 1-12, Sankt Petersburg 1887-Moskwa 2003;

5. Recueil des instructions donnees aux ambassadeurs et ministres de France (t.4-5, Pologne, wyd. L. Farges, Paryż 1888; t. 8-9, Russie, wyd. A. Rambaud, Paryż 1890);

6. Sbornik Imperatorskogo Russkogo Istoriczeskogo Obszczestwa, t. 1-148, Sankt Petersburg 1867-1916 (wybrane tomy).

(Powyższe lektury będą omówione zależnie od Państwa znajomości języków obcych.)

dyskusja na zajęciach, samodzielne prace domowe sprawdzane przez wykładowcę, referaty, krótkie prace pisemne

Podstawą zaliczenia jest aktywność i udział w merytorycznej dyskusji na zajęciach, a także przygotowanie krótkiego referatu.

Dopuszczalna jest jedna nieobecność w trakcie semestru, każda kolejna powinna być zaliczona.

dr Natalia Królikowska–Jedlińska